Ένας Ανεκτίμητος Οδηγός στη Σύγχρονη Γιόγκα

Του Φώτη Τερζάκη

B.K.S. Iyengar, Φως στη γιόγκα, πρόλ. Yehudi Menuhin, μετ. Χάρις Λυρώνη, Παρασκευή Μπόλου, Χρήστος Παύλου, Αλκιβιάδης Σπηλιόπουλος, επιμ. Ουρανία Καϊάφα
(Nāga: Αθήνα 2020)

Τί σημασία μπορεί να έχει η γιόγκα για έναν σύγχρονο δυτικό άνθρωπο σήμερα; Θέλω να πω, πώς μια αυστηρά ασκητική πρακτική επινοημένη από θρησκευτικούς αναχωρητές πριν από εικοσιπέντε τουλάχιστον αιώνες στην ινδική υποήπειρο μπορεί να παρουσιάζεται οικεία σε μας, σήμερα, και να εντάσσεται στην καθημερινή μας ζωή χωρίς να δίνει μια αίσθηση αναχρονισμού και παραδοξότητας; Το ερώτημα είναι βέβαια ήδη απαντημένο πρακτικά από το ίδιο το γεγονός τής δημοτικότητας της γιόγκα σε τεράστια ευρωπαϊκά και αμερικανικά ακροατήρια, και από την πληθωρική προσφορά της ως εμπορεύματος πλέον σε μιαν αγορά υπηρεσιών που ανθεί στις κοινωνίες μας. Δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί κάποιος, ωστόσο, πώς έγινε εφικτή και τί είδους μετασχηματισμούς συνεπάγεται στην πράξη μια τέτοια διαχρονική και διαπολιτισμική μεταφορά.

Το πρώτο πράγμα που πρέπει να πούμε είναι ότι «γιόγκα» δεν είναι πλέον ένα πράγμα: υπάρχουν πολλές μορφές υπό τις οποίες προσφέρεται στο δυτικό κοινό, ποικίλης σοβαρότητας και αξίας, σε ποικίλες παραλλαγές και διασταυρώσεις με άλλες, παραδοσιακές ή σύγχρονες, τεχνικές άσκησης, σε διαφορετικά πλαίσια πρόσληψης και θεωρητικής κατανόησης. Εκείνο που έχει την πιο αποφασιστική σημασία ωστόσο είναι ότι για μας, σήμερα, στην πιο σοβαρή της μορφή τουλάχιστον, η γιόγκα γίνεται πρωτίστως αντιληπτή και λειτουργεί ως θεραπευτική πρακτική. Δεν είναι η μόνη τεχνολογία τού ιερού —για να το πω έτσι— που αποσπάστηκε από ένα παραδοσιακό πολιτισμικό πλαίσιο για να ενσωματωθεί στο μοντέρνο ρεπερτόριο των εναλλακτικών θεραπευτικών προσεγγίσεων που είναι διαθέσιμες στον δυτικό κόσμο, άλλοτε υπό μορφή συμπληρώματος και άλλοτε υπό μορφή κριτικής στο κυρίαρχο ιατρικό μοντέλο: μπορούμε να σκεφτούμε εδώ το κινέζικο τάι-τσι, τον βελονισμό, τη σαμανική χρήση παραισθησιογόνων φυτών, μορφές χειροπρακτικής από διάφορους ασιατικούς πολιτισμούς, τεχνικές διαλογισμού παρμένες από τον θιβετανικό Βουδισμό είτε από μυστικές παραδόσεις τού Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού ή του Ισλάμ…

Αν επιχειρήσουμε να ανασυστήσουμε την ιστορία αυτών των τεχνικών, ενδιαφέρει ιδιαίτερα η στιγμή τού μετασχηματισμού τής ιστορικής τους λειτουργίας: η στιγμή τής διαπίδυσής τους στο σύμπαν τής δυτικής νεωτερικότητας (που σήμερα έχει γίνει πλέον παγκόσμια) και ο σημασιακός μετατονισμός τους με τους όρους αυτής της τελευταίας. Σε ό,τι αφορά ειδικά τη γιόγκα, που μας ενδιαφέρει πρωτίστως εδώ, η εν λόγω στιγμή συνδέεται κυρίως με τη ζωή και τη δράση ενός ανθρώπου: του Μπελούρ Κρισναμάτσαρ Σουνταραράτζα Αϊγένγκαρ (1918-2014).

Γεννημένος σε μια επαρχία τής Καρνάτακα και μεγαλωμένος στη Μπανγκαλόρη, ο Αϊγένγκαρ προερχόταν από φτωχή οικογένεια βαϊσνάβα βραχμάνων αϊγένγκαρ (αϊγένγκαρ είναι μια βραχμανική υποκάστα της Νοτίου Ινδίας συνδεόμενη ιδιαίτερα με το ιατρικό επάγγελμα —ονομασία η οποία υιοθετήθηκε από κάποιους εν συνεχεία ως όνομα— και ο όρος βαϊσνάβα δηλώνει την παράδοση του Ινδουισμού που ακολουθεί τυπικά τη λατρεία τού Βίσνου). Η παιδική του ηλικία ήταν σημαδεμένη από αρρώστιες —μαλάρια, φυματίωση, τυφοειδή πυρετό και χρόνιο υποσιτισμό— πράγμα που τον οδήγησε να αναζητήσει βοήθεια, στα δεκαπέντε του χρόνια, από έναν δάσκαλο της γιόγκα και αγιουρβεδικό θεραπευτή που είχε ήδη τη φήμη τού ανανεωτή τής χάθα γιόγκα στο πρώτο μισό τού εικοστού αιώνα: του Σρι Τιρουμαλάι Κρισναματσάρια (ο οποίος τύχαινε να είναι γαμπρός του). Ήταν η απαρχή μιας σταδιοδρομίας που κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει: ο ασθενικός έφηβος αποδείχθηκε ένα φαινόμενο θέλησης, από το απόθεμα της οποίας άντλησε για να γίνει ένας δεξιοτέχνης με εκπληκτικές σωματικές ικανότητες και προικισμένος δάσκαλος που άλλαξε ριζικά τον τρόπο εκπαίδευσης στη γιόγκα.

Ο Αϊγένγκαρ εισήγαγε πολλές τεχνικές καινοτομίες – όπως κατεξοχήν τη χρήση βοηθημάτων που επέτρεπαν τη σταδιακή προσέγγιση του αμύητου, ακόμη και ανθρώπων με σωματικές αναπηρίες, σε δύσκολες άσανα (στάσεις). Έβγαλε τη γιόγκα από το οιονεί θρησκευτικό ή αριστοκρατικά αγωνιστικό περιβάλλον στο οποίο κατά παράδοσιν ασκείτο στην Ινδία από κύκλους μυημένων και την άνοιξε σε ένα ευρύτερο λαϊκό κοινό τονίζοντας τα θεραπευτικά της στοιχεία. Το κυριότερο όμως που πέτυχε ήταν να την καταστήσει γνωστή και δημοφιλή σε εκτεταμένα ακροατήρια της Δύσης. Οι διάσημοι μαθητές που έτυχε να έχει έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στην εξάπλωση της φήμης του: στην Ινδία δίδαξε τον μετέπειτα γνωστό από τα εκλαϊκευμένα φιλοσοφικά του βιβλία Τζίντου Κρισναμούρτι και τον μεγάλο αγωνιστή τής ινδικής ανεξαρτησίας Τζαγιαπρακάς Ναράγιαν, ενώ από το 1952 έγινε πιστός μαθητής και φίλος του μια μουσική ιδιοφυία τού εικοστού αιώνα, ο βιολιστής Γιεχούντι Μενουχίν· ανάμεσα στους θαυμαστές του ήταν ο Άλντους Χάξλεϋ, η σκηνοθέτιδα Μίρα Ναΐρ και πολλές διασημότητες από τον χώρο τής πολιτικής, του αθλητισμού και του θεάματος. Έκανε δημόσιες επιδείξεις παντού στον κόσμο, δίδαξε προσκεκλημένος σε αμερικανικά πανεπιστήμια και ίδρυσε διεθνείς οργανισμούς με πολύ αυστηρά κριτήρια για την εκπαίδευση και την προώθηση της διδασκαλίας τής γιόγκα.

Το 1966 εξέδωσε στα αγγλικά το πρώτο και σημαντικότερο από το βιβλία του, το Light on Yoga. Είναι το απόσταγμα μιας ζωής αφιερωμένης στην καλλιέργεια της εξαιρετικά δύσκολης και απαιτητικής αυτής τέχνης, και η καλύτερη γραπτή παρουσίασή της που έγινε ποτέ, διαθλασμένη μέσ’ από την προσωπική του ματιά και αναλυμένη με τρόπο διεξοδικό και κατάλληλο για ένα μη ινδικό ακροατήριο. Η διεθνής επιτυχία αυτού του βιβλίου και η μετάφρασή του σε πολυάριθμες γλώσσες δεν είναι τυχαία· και είναι ευτύχημα το γεγονός ότι σήμερα, για πρώτη φορά, έχουμε στα χέρια μας μια πραγματικά άρτια ελληνική έκδοσή του.

Το σημείωμα αυτό γράφτηκε με αφορμή ακριβώς την ελληνική έκδοση του βιβλίου τού Αϊγένγκαρ με τίτλο Φως στη γιόγκα. Είναι καρπός πολύχρονης εργασίας εκ μέρους μιας ομάδας ανθρώπων που είναι οι ίδιοι αφιερωμένοι στην άσκηση και τη διδασκαλία τής γιόγκα, εκπαιδευμένοι ειδικά στο Σύστημα Αϊγένγκαρ. Οι τέσσερις μεταφραστές και η επιμελήτρια μπορούμε να πούμε ότι πέτυχαν κάτι ασυνήθιστο, ακόμη και για φιλολογικού χαρακτήρα εκδόσεις: όχι μόνο μια γλώσσα ρέουσα και γλαφυρή, χωρίς αγγλισμούς ή φραστικές αδεξιότητες, αλλά και μία ομογένεια ύφους πραγματικά αρραγή που κρύβει δεξιοτεχνικά τον τμηματικό χαρακτήρα τής εργασίας. Η πλούσια εικονογράφηση και το εξαιρετικά προσεγμένο σύστημα παραπομπών θέτουν επίσης ένα υψηλό προηγούμενο —στο οποίο ομολογουμένως δεν είμαστε συνηθισμένοι— για την έκδοση τέτοιου είδους βιβλίων. Στις 498 σελίδες του περιέχονται: ένα πρόλογος του Γιεχούντι Μενουχίν· δύο προοίμια γραμμένα από τον Αϊγένγκαρ για την πρώτη και για τη δεύτερη έκδοση του 2000 (όπου στο τελευταίο περιγράφει με διασκεδαστικό τρόπο την περιπέτεια που οδήγησε ως την έκδοση του βιβλίου)· ένα πρώτο μέρος στο οποίο, υπό μορφήν Εισαγωγής, εκτίθεται ό,τι θα λέγαμε «φιλοσοφία τής γιόγκα» με τον τρόπο που την έχει αφομοιώσει ο Αϊγένγκαρ· ένα δεύτερο —το κύριο και μακροσκελέστερο— μέρος στο οποίο παρουσιάζονται, με φωτογραφική τεκμηρίωση και λεπτομερείς οδηγίες για την εκτέλεση, 200+2 άσανα, ένα ολοκληρωμένο δηλαδή λεξιλόγιο κινήσεων που απαρτίζουν τη βασική ύλη τής γιόγκα· ένα τρίτο μέρος αφιερωμένο στην πραναγιάμα, δηλαδή ειδικές αναπνευστικές ασκήσεις για την αποδέσμευση ενέργειας· ένα πρώτο Παράρτημα με πρακτικές οδηγίες που αφορούν τις προϋποθέσεις, την οργάνωση και τη μέθοδο της άσκησης· ένα δεύτερο Παράρτημα με ειδικές θεραπευτικές ενδείξεις που συσχετίζουν συγκεκριμένες παθήσεις με ενδεικνυόμενες άσανα· και, τέλος, ένα εκτεταμένο Γλωσσάριο των σανσκριτικών όρων που είναι απαραίτητοι για την κατανόηση της γιογκικής φιλολογίας.

Το βιβλίο είναι ένα πολύτιμο απόκτημα όχι μόνο για τους επαγγελματίες —γι’ αυτούς είναι απλώς αναντικατάστατο— αλλά και για τον οιονδήποτε ενδιαφέρεται έστω να πληροφορηθεί, με τρόπο υπεύθυνο και έγκυρο, τί ακριβώς είναι η γιόγκα σαν μια σημερινή τέχνη. Ασφαλώς δεν είναι θρησκειοϊστορικού ή συγκριτικοανθρωπολογικού ενδιαφέροντος, και η «φιλοσοφία» που εκθέτει ο Αϊγένγκαρ στην Εισαγωγή του είναι αρθρωμένη εν είδη θεολογικού δόγματος, παραθέτοντας σε μιαν ανιστορική συγχρονία πηγές οι οποίες απέχουν μεταξύ τους πολλούς αιώνες και μια «αποϊερωμένη» μελέτη τους θα απαιτούσε άλλου είδους ιστορικοκριτική έρευνα· μπορούμε να πούμε απλώς ότι απηχεί τη θεϊστική οπτική τού Βισνουισμού, με νύξεις μετριασμένου μονισμού τής Βισισταντβάιτα Βεδάντα (της εκδοχής τού Ινδουισμού που ακολουθούν ειδικά οι αϊγένγκαρ τής Καρνάτακα). Από την άλλη πλευρά, η πρακτική ιδιοφυία τού Αϊγένγκαρ βλέπει καθαρά —και υποδεικνύει ρητά— την προέλευση της εκπληκτικής αυτής κινησιολογικής γλώσσας που είναι η γιόγκα (όπως άλλωστε και πολλές ανάλογες κινέζικες τέχνες) από τον μεγαλύτερο δάσκαλο της ανθρωπότητας: το ζωικό βασίλειο.