Εισαγωγή στην επίκληση στον Πατάντζαλι

Από τη Βούλα Μπόλου BSc, MSc, CIYT(Level 3)

Όλο και κάποιος θα βρεθεί. Καινούριος σίγουρα στην Iyengar γιόγκα, με λαχτάρα για μάθηση, αλλά και κάποιες επιφυλάξεις ως προς την θρησκευτικότητα της νέας του ενασχόλησης, ο μαθητής θα σηκώσει διστακτικά το χέρι του για να ρωτήσει: “τι ακριβώς είναι αυτό που τραγουδάτε στην αρχή;” Έχω ένα μικρό λογύδριο έτοιμο για τέτοιες περιπτώσεις – αναφέρομαι στην ερμηνεία του ψαλμού από τα σανσκριτικά, ξεκαθαρίζω όποια εντύπωση σύνδεσης με τον Ινδουισμό και δίνω έμφαση στο ποιόν του Πατάντζαλι, του μεγάλου φιλοσόφου: το πώς συστηματοποίησε τη φιλοσοφία της γιόγκα και συνέθεσε 196 στίχους, την Yoga Sūtra, για να καθοδηγήσει τους ασκούμενους στην εξάσκηση της γιόγκα (ως μέθοδο) προς την κατάκτηση της γιόγκα (ως σκοπό). (Ναι, το μονοπάτι και ο προορισμός είναι όντως η ίδια λέξη.) Οπότε, για να αποδώσουμε τον δέοντα σεβασμό σε αυτόν τον σπουδαίο σοφό για το έργο του, τραγουδάμε μερικούς στίχους στην αρχή του μαθήματος. Μια -πολύ- σύντομη μετάφραση σε αυτό το σημείο είναι:

“Ευχαριστώ τον Πατάντζαλι, τον σπουδαιότερο από όλους τους σοφούς για την προσφορά του στην γιόγκα, την γραμματική και την ιατρική (āyurveda).”

Το δεύτερο μισό του ψαλμού, ή της επίκλησης όπως ονομάζεται αλλιώς, έχει να κάνει με την μυθολογική μορφή που αποδίδεται στον Πατάντζαλι. Αυτό το κομμάτι μπορεί και να το παραλείψω, αν κρίνω ότι θα χάσω το ενδιαφέρον του κοινού. Κάποιες φορές, οι Δυτικοευρωπαίοι μπορεί αυθόρμητα να αποστραφούν ένα ον που είναι μισός άνθρωπος μισός φίδι και έχει μια χιλιοκέφαλη κόμπρα πάνω από το κεφάλι του. Δικαιολογημένα θα λέγατε, ειδικά αν οι μαθητές
δεν έχουν πάει ποτέ στην Ινδία ή δεν έχουν κάποια μυθολογικά όντα στην παράδοσή τους. Εμάς τους Έλληνες λογικά δεν θα έπρεπε να μας ξενίζει αυτό – τόσους Ολύμπιους θεούς, ημίθεους και νύμφες ξέρουμε! Απλά μερικές φορές , η ορθοδοξοχριστιανοσύνη μας ρίχνει ένα πέπλο στην αρχαιοελληνική κληρονομιά μας και μπλέκουμε.

Ευχαριστημένοι που απαντήθηκε η ερώτηση αλλά δεν υπερεκταθήκαμε νοητικά, προχωράμε με την σωματική επιμήκυνση στο υπόλοιπο μάθημα και δεν ασχολούμαστε παραπάνω. Κάποια επόμενη φορά, το κείμενο της επίκλησης προσφέρεται στους μαθητές τυπωμένο και ίσως κάποια άλλη φορά να γίνει και μια εισαγωγή στο μουσικό κομμάτι. Το πιο πιθανό είναι οι μαθητές να μάθουν και να τραγουδούν την επίκληση, επιφέροντας έτσι μια γαλήνη και ένα αίσθημα
ταπεινότητας, αναπόφευκτες επιδράσεις του ψαλμού.

Πέρα από τα πρακτικά όμως, η επίκληση, στην πραγματικότητα, είναι οι αρχικοί στίχοι ενός σχολιασμού στην Yoga Sūtra, το Bhojavṛtti του βασιλιά Bhoja της κεντρικής και δυτικής Ινδίας του 11ου αι. μ.Χ.[1] Υπάρχουν και κάποιες αναφορές στον ψαλμό ως Patañjali Dhyānaṃ Ślokam,[2] το οποίο σημαίνει ο ύμνος (ślokam) για διαλογισμό (dhyānaṃ) στον Πατάντζαλι. Αλλά γιατί να διαλογιστεί κανείς στον Πατάντζαλι; Η γιόγκα είναι μια guru-śiṣya παράδοση,[3] που σημαίνει ότι ο πνευματικός δάσκαλος (guru) καθοδηγεί απευθείας τον μαθητή (śiṣya) στην εξάσκηση της γιόγκα. Με το να διαλογιστεί κανείς στον Πατάντζαλι, αφιερώνει κάποιο χρόνο για να συνειδητοποιήσει την αρχαιότητα της παράδοσης και να αποτίνει φόρο τιμής σε όλους τους δασκάλους μας, από τον καιρό του Πατάντζαλι μέχρι σήμερα. Δεν είναι συγκλονιστικό ότι μαθητές σαν κι εμάς, μαζεύονται ανά τον κόσμο σε κάποιο χώρο σαν κι εμάς, για να κάνουν γιόγκα όπως κι εμείς; Και αυτό ξεκίνησε σε κάποια χώρα μακρινή, σε μια εποχή ακόμα πιο μακρινή και συνεχίζει να γίνεται από τον καιρό του Πατάντζαλι μέχρι σήμερα! Η εξάσκηση στη γιόγκα είναι, πραγματικά, απαράμιλλη στην οικουμενικότητά της όσον αφορά την ανθρώπινη προσπάθεια προς το γνῶθι σαὐτόν.

Η Geeta Iyengar αναφέρει: “Ψάλλουμε, έτσι ώστε από την αρχή ακόμα το αίσθημα του εξαγνισμού να αναβλύσει από μέσα μας, μαζί την παράδοση του εαυτού, γιατί τίποτε δεν μπορεί να μάθει κανείς σε αυτόν τον κόσμο, αν δεν έχει την ταπεινοφροσύνη να μάθει. Οπότε, από τη στιγμή που φέρνεις στον νου σου τον Πατάντζαλι στην αρχή της εξάσκησης, γνωρίζεις ότι είσαι πολύ μικρός μπροστά σε αυτή την σπουδαία ψυχή. Μόλις το συνειδητοποιήσεις, τότε όλα τα υπόλοιπα προβλήματα που προκύπτουν στην εξάσκηση και συνδέονται με τον εγωισμό, θα επηρεαστούν. Γνωρίζεις ότι ‘κατεβαίνεις’ για να μάθεις κάτι. Και δεν μπορείς να μάθεις κάτι αν δεν κατεβείς. Αν πιστεύεις ότι είσαι στην κορυφή και τα ξέρεις όλα, τότε δεν είσαι μαθητής. Από αυτή την άποψη, ο ψαλμός βοηθάει.”[4]

Ολόκληρο το σανσκριτικό κείμενο του Patañjali Dhyānaṃ Ślokam (Ύμνος διαλογισμού στον Πατάντζαλι) παρατίθεται εδώ (μπορείτε να ακούσετε τον Guruji Iyengar να το ψάλλει)[5]:

yogena cittasya padena vācāṃ malaṃ śarīrasya ca vaidyakena |
yo’pākarot taṃ pravaraṃ munīnāṃ patañjaliṃ prāñjalir ānato’smi ||
ābāhu puruṣākāraṃ śaṅkhacakrāsi dhāriṇam |
sahasraśirasaṃ śvetaṃ praṇamāmi patañjalim ||

Μια πιστή μετάφραση του κειμένου με κάποια καθοδήγηση με τα σανσκριτικά στις παρανθέσεις είναι:

Υποκλίνομαι (ānato’smi) με ενωμένες τις παλάμες (prāñjalir) σ’ εκείνον (taṃ) τον ανώτερο (pravaraṃ) των σοφών (munīnāṃ) τον Πατάντζαλι (patañjaliṃ), ο οποίος απομάκρυνε (yo’pākarot) μέσω της γιόγκα (yogena) το μίασμα (malaṃ) του νου (cittasya), μέσω της γραμματικής (padena) [το μίασμα (malaṃ)] στον λόγο (vācāṃ) και (ca) μέσω της ιατρικής (vaidyakena) [το μίασμα (malaṃ)] του σώματος (śarīrasya). Υποκλίνομαι (praṇamāmi) στον φωτεινό (śvetaṃ) Πατάντζαλι (patañjaliṃ) με τα χίλια κεφάλια (sahasraśirasaṃ), [που έχει] τη μορφή (ākāraṃ) ανθρώπου (puruṣa) μέχρι τα χέρια (ābāhu) τον κρατώντα (dhāriṇam) κοχύλι (śaṅkha), τροχό (cakra), σπαθί (asi).

Μετά από αυτή την λεπτομερή επεξήγηση, ο καλός ο μαθητής, πολύ συχνά, έχει και άλλη ερώτηση: “Πώς κατάφερε ο Πατάντζαλι να γράψει όλες αυτές τις πραγματείες σε μία ζωή;” Ο Guruji Iyengar γράφει ότι ο Πατάντζαλι ήταν ένα svayaṁbhū,[6] ένα ον που μετενσαρκώθηκε με τη θέλησή του για να καθοδηγήσει τους ανθρώπους στο ταξίδι της ζωής και ως εκ τούτου συνέταξε αυτές τις πραγματείες στην γιόγκα, την γραμματική και την āyurveda σε διαφορετικές ζωές. Ο Guruji επίσης διηγείται την όμορφη ιστορία της γέννησης του Πατάντζαλι και πώς αρχικά εμφανίστηκε ως ένα μικρό φίδι στις γεμάτες με νερό παλάμες της μητέρας του, Goṇikā. Το όνομά του είναι σύνθετο από τη λέξη pata (πεσμένος) και añjali (παλάμες ενωμένες σε προσευχή), αναφερόμενο σε αυτήν ακριβώς την ιστορία. Ο Πατάντζαλι θεωρείται μετενσάρκωση του Ādi Śeṣa, του θεού των ερπετών, εξού και η απεικόνισή του ως μισός άνθρωπος και μισό φίδι. Γιαυτό
λοιπόν, στο δεύτερο μέρος του ύμνου, η μορφή του Πατάντζαλι περιγράφεται ως: “μέχρι τα χέρια άνθρωπος, κρατάει κοχύλι, τροχό, σπαθί (σύμβολα για την κατάσταση της επαγρύπνησης, την καταστροφή της άγνοιας και τον ακρωτηριασμό του εγωισμού αντίστοιχα)[4] και χίλια κεφάλια κόμπρας. Αυτές οι λεπτομέρειες προσδίδουν αντικείμενο για τον διαλογισμό στην μορφή του Πατάντζαλι.

Ένας ύμνος για να εξαγιάσει την εξάσκησή μας συμβολίζει την ένωση των φωνών, έτσι όπως η γιόγκα συμβολίζει την μέθεξη της ατομικής συνείδησης με το Οικουμενικό Πνεύμα.[7] Είθε να ζούμε με ταπεινότητα σε γιόγκα, έτσι όπως μας την κληροδότησε ο Πατάντζαλι.

———————————————-
Σημειώσεις

[1]https://hinduaesthetic.medium.com/invocation-to-patañjali-d838526afead

[2]https://yogastudies.org/2012/05/opening-dhyanaṃ-slokam-to-patanjali-with-translation/

[3]Iyengar, B.K.S. Φως Στη Γιόγκα, Nāga, 2020 (σελ. 32)

[4]https://iyengaryogacentre.ca/wp-content/uploads/2014/07/Patanjali-2.pdf

[5]https://bksiyengar.com/audio/invocation.mp3

[6]Iyengar, B.K.S. Light on the yoga sūtras of Patañjali, Thorsons, 1996 ed. (p.1-2)

[7]Iyengar, B.K.S. Φως Στη Γιόγκα, Nāga, 2020 (σελ. 23)

Βιβλιογραφία

Iyengar, B.K.S. Φως Στη Γιόγκα, Nāga, 2020
Iyengar, B.K.S. Light on the yoga sūtras of Patañjali, Thorsons, 1996 edition.
Vassiliades, Dimitrios. The yoga sūtra of Patañjali, (υπό έκδοση).