Για μια ανθρωπολογία της εσωτερικής ειρήνευσης – Δύση και Ανατολή “συνομιλούν” για τη γαλήνη της ψυχής
Του Γιώργου Αμάραντου*
Ὸ ἀναγνωρίσας ἑαυτόν ἐλήλυθεν εἰς τό περιούσιον ἀγαθόν.
Ερμή του Τρισμέγιστου, Ποιμάνδρης
Σ’ αυτόν τον κόσμο άσε με να ζω στον κόσμο μου·
ή θα χαθώ μαζί του ή θα σωθώ.
Ρ. Βάγκνερ, Τριστάνος και Ιζόλδη
Τον Φεβρουάριο του έτους που πέρασε σημειώθηκε στη χώρα μας ένα αξιοσημείωτο εκδοτικό γεγονός, καθώς κυκλοφόρησε με καθυστέρηση μιας περίπου εικοσαετίας το βιβλίο του επιφανούς σύγχρονου Γερμανού φιλόσοφου Ernst Tugendhat (1930 – 2023) «Εγωκεντρικότητα και Μυστικισμός».1 Η σημασία του συγκεκριμένου έργου έγκειται στο ότι για πρώτη φορά μετά από πολλές δεκαετίες και τις σχετικές απόπειρες των William James, Bertrand Russel, Ludwig Wittgenstein και Henri Bergson,2 μια προβεβλημένη μορφή της σύγχρονης ευρωπαϊκής φιλοσοφικής σκηνής καταπιάνεται με το ζήτημα του μυστικισμού.
Η κεντρική θέση του πονήματος, που φέρει τον υπότιτλο «Μια ανθρωπολογική μελέτη», είναι πως η ανάγκη για τη μυστική εμπειρία και ένα αίσθημα ψυχικής γαλήνης ως ευφρόσυνο παρακολούθημά της θα πρέπει να αναζητηθεί σε έναν καθαρά ανθρωπολογικό παράγοντα, αυτόν της ανθρώπινης «εγωκεντρικότητας». Με τον εν λόγω όρο – που για να τον συλλάβουμε εδώ στις ορθές του διαστάσεις θα πρέπει πρώτα να τον απογυμνώσουμε από τις όποιες αρνητικές του συνδηλώσεις- εννοείται πως μόνο ο άνθρωπος μπορεί να ομιλεί μια προτασιακή γλώσσα, μόνο αυτός έχει την ικανότητα να λέει «εγώ», να θεωρεί τον εαυτό του σημαντικό και να επιδίδεται στην αυτομέριμνα – μια λειτουργία που τον φορτίζει με ακατάπαυστη εσωτερική ταραχή. Ο Tugendhat, λοιπόν, διατείνεται πως ουσιώδες στοιχείο στις μυστικές συλλήψεις Ανατολής και Δύσης ήταν η υπέρβαση ή η σχετικοποίηση της «εγωκεντρικότητάς» μας και η απαλλαγή από τη μέριμνα για τον εαυτό ή ο κατευνασμός της με όλες τις ευεργετικές για τον ψυχικό και πνευματικό μας κόσμο συνέπειες. 3 Προβαίνει, μάλιστα, στην ομολογουμένως από δυτικό ακαδημαϊκό φιλόσοφο μη αναμενόμενη παρουσίαση μιας πολύ ενδιαφέρουσας τυπολογίας των διαφορετικών μορφών τις οποίες λαμβάνει το φαινόμενο του μυστικισμού στις διάφορες παραδόσεις, δυτικές και ανατολικές.
Σύμφωνα με την εν λόγω τυπολογία, η πρώτη ομάδα μυστικών συλλήψεων απαιτεί την πλήρη κατάργηση του Εγώ και ανευρίσκεται κυρίως στην ινδική κουλτούρα (βεδάντα, σάμκια-γιόγκα, βουδισμός )· η δεύτερη κηρύσσει την σχετική μόνο αυτοκατάργησή του και τη συναντάμε στον κινεζικό ταοϊσμό, ενώ η τρίτη, που επίσης αφορά τη σχετική άρση του Εγώ, απαντά στον μαχαγιανικό βουδισμό και την χριστιανική μυστική διδασκαλία της αγάπης. Ο φιλόσοφός μας εγκαταλείποντας τους τόνους της αντικειμενικής έκθεσης δεν διστάζει να απορρίψει την προσέγγιση της πρώτης ομάδας – όπου «στόχος είναι η πλήρης αποκήρυξη κάθε θέλησης» και κυριαρχεί «ένας μυστικισμός της άρνησης του κόσμου»-, ενώ τίθεται αναφανδόν υπέρ των παραδόσεων που συντηρούν τη δεύτερη και την τρίτη μορφή μυστικισμού – μια και σ’ αυτές «δεν υπάρχει άρνηση της βούλησης αλλά σχετικοποίηση και περιορισμός», ενώ «η ψυχική γαλήνη που επιδιώκεται είναι μια γαλήνη εντός της κανονικής μας ζωής». 4
Την επιδίωξη της εσωτερικής ειρήνευσης εντός του πλαισίου της «κανονικής ζωής» έχει ως θέμα του και το δεύτερο βιβλίο της παρουσίασής μας που κυκλοφόρησε πιο πρόσφατα στα ελληνικά με τίτλο « Άκου τον Εαυτό σου – Πώς να Βρεις Ειρήνη σ’ Έναν Κόσμο Θορυβώδη».5 Συγγραφέας του ο Prem Rawat (παλαιότερα γνωστός με τον τίτλο-προσωνύμιο Maharaji), ένας ινδικής καταγωγής πνευματικός δάσκαλος (“πνευματικός ρήτορας” και “εκπαιδευτής” είναι οι περισσότερο εν χρήσει σήμερα αυτοχαρακτηρισμοί του ), ο οποίος από τις αρχές του ’70 μόνιμα εγκατεστημένος στη Δύση αναλαμβάνει τακτικές περιοδείες ανά την Υφήλιο προς διάδοση του πνευματικού του μηνύματος ως πρεσβευτής της ειρήνης.
Το σχετικό λοιπόν μήνυμα αρχίζει ήδη να εκτίθεται απτά από τις πρώτες αράδες της «Εισαγωγής», καθώς ο Prem Rawat μάς καλεί σ’ ένα εσωτερικό ταξίδι αυτογνωσίας προς έναν μύχιο τόπο στο κέντρο του εαυτού μας, όπου, σύμφωνα με όσα υποστηρίζει, βασιλεύει αδιαλείπτως ένα μονάκριβο αίσθημα ειρήνης, εκπλήρωσης και χαράς. Πρόκειται για μια εσωτερική πορεία ευφορικής εμβίωσης, η αξία της οποίας προσεπικυρώνεται από τη βασική παραδοχή ότι αποφέρει αυτό που θα μπορούσε να εκληφθεί ως συνάντηση με τον «πραγματικό εαυτό» μας: έχουμε βεβαίως εδώ να κάνουμε με μιαν ανθρωπολογικής υφής παραδοχή, αφού το γεγονός ότι μόνο εμείς από το ζωικό είδος τυγχάνουμε προικισμένοι με την ικανότητα να ενδοστρεφόμαστε ( και μάλιστα μεθοδευμένα μέσω τεχνικών ) και να βιώνουμε στα εσώτατά μας ένα μακάριο αίσθημα που θεωρείται πως συνιστά τη βαθύτερη ουσία μας, αποτελεί, κατά τον Prem Rawat, και τη βασική μας αλήθεια ως ανθρώπινων όντων.
Απέναντι, τώρα, σ’ αυτό το σύμπαν της εσωτερικής ειρήνης, ο εξωτερικός κόσμος παρουσιάζεται αντιστικτικά – όπως, άλλωστε, εμφαίνει και ο υπότιτλος του έργου- ως η επικράτεια του «θορύβου»· ιδιαίτερα η σύγχρονη υπερεξελιγμένη τεχνολογία διαδραματίζει το ρόλο του μεγεθυντή της τύρβης και μαζί του πολλαπλασιαστή των περισπασμών που διεκδικούν δελεαστικά να κερδίσουν την προσοχή μας και να μας απομακρύνουν από το εσωτερικό μας κέντρο.6 Το ξεχωριστά ενδιαφέρον στοιχείο εδώ είναι το ότι ο συγγραφέας – που εν γένει δείχνει πως γνωρίζει να παρακάμπτει τους πειρασμούς για αυστηρές δυϊστικές σχηματοποιήσεις-, αποφεύγει να εγκαθιδρύσει έναν άκαμπτο δυαλισμό του τύπου «ψυχή-κόσμος» ή «μέσα-έξω». Επιπλέον, σε κανένα σημείο ο παρών «θορυβώδης» κόσμος δεν εμφανίζεται να συνιστά, σε αντιδιαστολή προς την ευτοπία της εσωτερικής Εδέμ, έναν δυσοίκητο «τόπον κακώσεως», μια πολυστέναχτη «κοιλάδα δακρύων»: αρνησίκοσμες και φυγόκοσμες τάσεις δεν μπορεί εύκολα να καταδειχθεί πως διαπνέουν το κείμενο και οπωσδήποτε θα πρέπει κανείς να πασχίσει ιδιαίτερα να τις συναγάγει δίχως να προσφύγει σε ερμηνευτικές ακροβασίες.
Ασφαλώς, μια αναγωγή τόσο στη δική μας όσο και σε άλλες παραδόσεις, 7 θα έκανε πολλά από τα παραπάνω να ακούγονται οικεία, ίσως μάλιστα και κοινότοπα· ό,τι , συνεπώς, κατά τη γνώμη μας, συνηγορεί υπέρ της σημαντικότητας του βιβλίου δεν είναι τόσο η πρωτοτυπία του περιεχομένου ( το «τι» ), όσο oι «ρητορικές» στρατηγικές, τρόποι και μεθοδεύσεις ( το «πὠς»),8 με τη χρήση των οποίων ο συγγραφέας δοκιμάζει να εξασφαλίσει την ενεργοποίηση-επικαιροποίηση του μηνύματός του και συγχρόνως, θαρρούμε, να εκπληρώσει την αποστολή ενός ζωντανού πνευματικού δασκάλου που συνίσταται στο να καταστήσει, με τη φωτισμένη διαμεσολάβησή του, την εσωτερική Γνώση όχι μόνο ποθητή, αλλά και όσο γίνεται πιο προσιτή στους ανθρώπους της εποχής του.9
Σ’ αυτά τα πλαίσια, και δίπλα στα διάφορα μεταρσιωτικά και ψυχεγερτικά που συνήθως απαντούν εν αφθονία στα σχετικά αναγνώσματα, παρακολουθούμε ένα πραγματιστικό πνεύμα να παρέχει τις κατάλληλες καθοδηγητικές υποθήκες για μια όντως ρεαλιστική προοπτική της πνευματικής εκπλήρωσης στο αποθαρρυντικό περιβάλλον ενός άκρως υλιστικού κόσμου. Έτσι, σε αρκετά σημεία μάς γειώνει στα άβολα και στα δύσκολα με έναν τρόπο ευθύ και απερίφραστο που όμως στην κατάληξή του κρύβει μίτο και όχι λαβύρινθο :
Ζω συνειδητά σημαίνει πως είμαι όσο γίνεται πιο ρεαλιστής σχετικά με κάθε
κατάσταση που με αφορά τόσο στον εσωτερικό όσο και στον εξωτερικό κόσμο.
Νιώσε απογοήτευση, θλίψη, θυμό, μοναξιά, κατάθλιψη: αναγνώρισε τον πόνο,
όμως γνώριζε επίσης πως έχεις πάντα τη δυνατότητα να επιλέξεις να συνδεθείς
με την ειρήνη μέσα σου.
Βρισκόμαστε, επομένως, μακριά από τις εύκολες αλλά πλανερές επαγγελίες ενός σπιριτουαλιστικού «λαϊκισμού» που υπόσχεται instant samadhi εντός των προσεχών ημερών, ενώ για το εγγύς και απώτερο μέλλον παραδείσιες εμπειρίες και μόνο.
Δοκίμιο μιας μετριοπαθούς μυστικιστικής αγωγής, οδηγός αυτοβελτίωσης και ψυχοπνευματικής επιβίωσης σε χαλεπούς καιρούς, προτρεπτικός για μια ζωή πλήρους ενσυνειδητότητας, σύγχρονη πραγματεία «Περί ευθυμίας» ή, τέλος, (για τους αμετανόητα και συνωμοσιολογικά καχύποπτους) τραβεστί απολογητική ενός νεοϊνδουιστικού πνευματικού ρεύματος – το βέβαιο είναι πως το βιβλίο του Prem Rawat, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο. Εάν το συγκρίνουμε με το αντίστοιχο του Tugendhat, η απόσταση που χωρίζει τα δύο έργα μοιάζει άλλοτε χαώδης και άλλοτε ασήμαντη. Επιλέγοντας την τελική συνεξέτασή τους μέσα από την οπτική της εγγύτητας, θα λέγαμε ότι σε αμφότερα κατέχει δεσπόζουσα θέση η ιδέα της λυτρωτικής για τον ψυχισμό ανάγκης / δυνατότητας ενός εσωτερικού / μυστικού βιώματος· μια ιδέα που (α) υποστηρίζεται και στα δύο με προσφυγή σε βασικές, αλλά διαφορετικού τύπου,10 ανθρωπολογικές παραδοχές και (β) αναφέρεται στην κατ’ επιλογήν επιδίωξη της εσωτερικής ειρήνευσης εντός του πλαισίου της «κανονικής ζωής». Σε κάθε περίπτωση, ένα ακόμα κεφάλαιο, με την όποια σημασία του, στον συνεχιζόμενο διάλογο Ανατολής και Δύσης για την γαλήνη της ψυχής και τα μέσα πραγμάτωσής της.
Κλείνοντας, ας μας επιτραπεί δίκην υστερόγραφου ένα παράθεμα στο πνεύμα των δύο έργων :
Όταν να καταρρέει
δείχνει ο κόσμος,
γερά κρατήσου από τη μακαριότητa τη δική σου.
Αυτός ο κανόνας, αυτή και η ζωή που θα επιζήσει.11
Joseph Campbell
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ernst Tugendhat, Egozentrizität und Mystik, Eine anthropologische Studie, München, 2003- ελλ. έκδ. Ernst Tugendhat, Εγωκεντρικότητα και Μυστικισμός, Μια ανθρωπολογική μελέτη, μτφ, Γ.Σαγκριώτης, ΠΕΚ, Ηράκλειο, 2022.
2. Του W. James στο έργο του “The Varieties of Religious Experience” (1902), του B. Russel στο “Mysticism and Logic” (1914 ), του L. Wittgenstein στο “Tractatus Logico- Philosophicus” και του H.Bergson στο “Les deux Sources de la Morale et de la Religion” (1932).
3. Εδώ η ίδια η γλώσσα είναι άκρως διαφωτιστική : όπως η γερμανική “Sorge”, έτσι και η ελληνική λέξη «μέριμνα» δηλώνοντας την «εναγώνια, γεννητική ανησυχίας, φροντίδα» συνδηλώνει και την απώλεια της ψυχικής γαλήνης του μεριμνούντος· αντίστροφα, η «αμεριμνησία» (αρχ. ελλ. «ἀμεριμνία», βλ. και σημ. 8 ) σημαίνει συνδηλωτικά και «γαλήνη της ψυχής».
4. Ας σημειωθεί ότι το πόνημα του Tugendhat υπήρξε στόχος έντονης κριτικής κυρίως από την πλευρά φιλοσόφων, προτεσταντών θεολόγων και οριενταλιστών. ΟΙ τελευταίοι του προσήψαν ατελή γνώση των ανατολικών παραδόσεων, ιδιαίτερα του ινδουισμού και του βουδισμού. Βλ.,π.χ., κριτική C.H. Wenzel στο Philosophy East and West, Jan. 2018.
5. Prem Rawat, Hear Yourself: How to find Peace in a Noisy World, HarperOne, San Fransisco, 2021 – ελλ. έκδ. Πρεμ Ράβατ, Άκου τον Εαυτό σου, Πώς να Βρεις Ειρήνη σ΄ Έναν Κόσμο Θορυβώδη, Ελευθερουδάκης, Αθήνα, 2023.
6. Το αντιθετικό δίπολο: κόσμος/θόρυβος vs ψυχή/ειρήνη ή αταραξία απαντά με ενάργεια στην εκκλησιαστική παράδοση της Ορθοδοξίας· βλ.,π.χ., Μ.Βασ. «Ζήτησον εἰρήνην, λύσιν τῶν τοῦ κόσμου τούτου θορύβων», PG 29,376 B και «Κόσμου τούς θορύβους ἐκφυγών, ἐν ᾁταραξία τόν νοῦν ἐφύλαξες», Ἑσπ. ΚΑ΄μηνός Μαρτίου. Δέον ωστόσο να παρατηρηθεί ότι ο Prem Rawat αντιλαμβάνεται το «θόρυβο» στη διπλή του διάσταση, την εξωτερική και την εσωτερική, δηλαδή τον θόρυβο του κόσμου και τον θόρυβο του «μυαλού».
7. Πρώτος από τους αρχαίους φιλοσόφους ο Δημόκριτος χρησιμοποίησε τον όρο «εὐθυμία» για να δηλώσει την ψυχική γαλήνη συνθέτοντας και μια σχετική πραγματεία («Περί εὐθυμίας»). Αργότερα η «ἀταραξία» έγινε κεντρική έννοια της επικούρειας ηθικής, ενώ οι Στωικοί την συσχέτισαν με την «ἀπάθεια» και οι Σκεπτικοί την θεώρησαν αναγκαίο επιφαινόμενο της «ἐποχῆς». Ο Κικέρων μετέφρασε τη δημοκρίτεια «εὐθυμία» ως “tranquillitas animi”, εξ ου και η γνωστή πραγματεία του Σενέκα. Οι πρώτοι Ανατολικοί Πατέρες (Κλήμης Αλεξανδρεύς,Καππαδόκες, κ.ά. ) υιοθέτησαν το προχριστιανικό ιδεώδες της «ἀταραξίας», αλλά σύντομα επικράτησε η χρήση του όρου (εσωτερική) «εἰρήνη» σύμφωνα και με τη μετάφραση του εβρ. shalom από τους Ο΄. (Kάποτε οι ίδιοι Πατέρες χρησιμοποιούν και τον αρχαιοελληνικό όρο «ἀμεριμνία» για να δηλώσουν την ψυχική γαλήνη, π.χ. Κλημ. Στρωμ. ΙΙ,20,120,1). Στην ΠΔ, και κατά συνέπεια στον ιουδαϊσμό, η ειρήνη εμφανίζεται ως καρπός άνωθεν δωρεάς, ενώ στην ΚΔ η λέξη λαμβάνει εσωτερικό νόημα δηλώνοντας την (ψυχική) κατάσταση που απολαύουν οι άνθρωποι της ευδοκίας του Θεού. Στο Κοράνι ( όπως και στην ΠΔ ) η “sakina” κατέρχεται στους πιστούς σύμφωνα με τη θεία βούληση, ενώ οι δάσκαλοι του σουφισμού προσδιόριζαν το περιεχόμενό της ανάλογα με τις εκάστοτε περιστάσεις των ομιλιών τους ( Βλ. σχετικά J. Nurbakhsh, Sufism III, σ. 93 κ.κ. ). Στις ινδικές σωτηριολογικές διδασκαλίες η ειρήνευση της ψυχής δεν συνιστά κεντρική καθοδηγητική ιδέα παρά μάλλον ευπρόσδεκτο συμπαρομαρτούν επιφαινόμενο. Η σανσκριτική λέξη samādhāna για την ψυχική γαλήνη έχει μια πληθώρα άλλων σημασιών (π.χ. συναρμογή, ενοποίηση, σταθερότητα, βαθύς διαλογισμός, κ.λπ. ). Για να επιστρέψουμε στα καθ’ ημάς, πλέον συναφή μας φαίνονται όσα διδάσκει η νηπτική- ησυχαστική παράδοση της Ορθοδοξίας για την (πνευματική) καρδιά ως το κέντρο της ύπαρξής μας, όπου μέσω ψυχοτεχνικών μεθόδων («νοερά προσευχή») συντελείται η κοινωνία και η ένωση με το θείο.
8. Π.χ., το απλό και σχεδόν καθημερινό γλωσσικό ιδίωμα, το αφελές ύφος και η χαλαρή δομή του κειμένου, οι επαναλήψεις, η κατάτμηση του υλικού σε πολλές μικρές υποενότητες, η παράθεση ως αποδεικτικού υλικού ουκ ευάριθμων ιστοριών από την Ανατολή, η προβολή του ήθους του γράφοντος, η διέγερση των «παθών» του αναγνώστη, κ.λπ.
9. Είναι θεμιτό εξάλλου στη ζοφερή εποχή μας, όπου η αλήθεια είναι βαθιά θαμμένη μέσα στα πηχτά σκοτάδια της άγνοιας, οι Δάσκαλοι στη Δύση να «χαμηλώνουν τον πήχη» (ειδικά σε θέματα bhakti) και να εμφανίζονται διατεθειμένοι να προσαρμόσουν την άχρονη διδασκαλία στις αναιμικές, θα λέγαμε, δυνατότητες μιας έκπτωτης ανθρωπότητας.
10. Στην πρώτη περίπτωση (Tugendhat),η ανάγκη για μυστικό βίωμα θεμελιώνεται με την προσφυγή σε χαρακτηριστικά της έλλογης λειτουργίας του ανθρώπινου ψυχισμού (γλώσσα, συνείδηση του «εγώ», αυτομέριμνα), ενώ στη δεύτερη περίπτωση (Prem Rawat), η δυνατότητα για μια εσωτερική εμπειρία στηρίζεται στην αναφορά σε ιδιότητες της άλογης ψυχής (ως «ταμείου» αισθήματος).
11. When the world/seems to be falling apart,/ the rule is to be hang onto your own bliss./ It’s that life that survives. Αναφέρεται στο A Joseph Campbell Companion, Selected and Edited by Diane K. Osbon, NY,1991, σ. 82.
*Ο Γιώργος Αμάραντος (1956- ) σπούδασε φιλολογία και φιλοσοφία σε Ελλάδα και Γερμανία και εργάστηκε ως φιλόλογος στη δευτεροβάθμια δημόσια εκπαίδευση. Τα οριενταλιστικά του ενδιαφέροντα από τις αρχές της δεκαετίας του ‘80 έχουν ως κεντρικό άξονα αναφοράς θεωρητικές και πρακτικές-διαλογιστικές όψεις της ινδικής πνευματικής παράδοσης.
Δημοσιεύσεις του Γιώργου Αμάραντου στην ΕΛΙΝΕΠΑ:
Βιβλία:
Απόλλων και Κρίσνα – Ελλάδα και Ινδία στη νεότερη ευρωπαϊκή σκέψη και λογοτεχνία, 2η έκδ. 2022, Αθήνα: Εκδόσεις ΕΛΙΝΕΠΑ. ISBN: 978-618-82624-5-4
Μελέτες και Άρθρα:
«Σατάν και Μάρα – Το Πρόβλημα του Κακού στη δυτική και στην ινδική σκέψη» ΙΝΔΙΚΑ 2023
«Για μια ανθρωπολογία της εσωτερικής ειρήνευσης – Δύση και Ανατολή “συνομιλούν” για τη γαλήνη της ψυχής» ΙΝΔΙΚΑ 2023
«Η Θεοσοφική Εταιρεία και η περίπτωση Κρισναμούρτι» ΙΝΔΙΚΑ 2022
«Η ζοφερή επικαιρότητα της Ιλιάδας και της Μαχαμπαράτα» ΙΝΔΙΚΑ 2022
