Μονισμός και Δυϊσμός

Του Padma Sri Νικόλα Καζάνα

Πολλοί το βρήκαν πιο εύκολο να πιστεύουν στον Parameśvara ή έναν από τους μεγάλους θεούς
και να τον λατρεύουν ως υπέρτατο Ον, ή ύψιστη Δύναμη, δίνοντάς του μορφή.

1. Όπως έχω υποδείξει σε πολλά προηγούμενα άρθρα μου, ο Μονοθεϊσμός δεν ήταν επίτευγμα των Ιουδαίων, μετά των Χριστιανών και, αργότερα, των Ισλαμιστών. Ξεκίνησε με τους Βέδες στην αρχαία Ινδία, τουλάχιστον, στην 4 η χιλιετία ΠΚΕ.
   Πολλοί ύμνοι στη συλλογή Ṛgveda Saṃhitā (=RV) αναφέρονται στο Ένα που είναι στην αρχή των πάντων. Οι πλείστοι ύμνοι αναφέρουν πολλούς θεούς και μερικές θεές: έτσι, ναι, υπήρχε πολυθεϊσμός όπως και σήμερα στον Ινδουισμό που δεν είναι μια ενιαία θρησκεία ή λατρεία, μα συμπεριλαμβάνει πολλές λατρείες διαφορετικών θεοτήτων και πολλούς διαφορετικούς τρόπους λατρείας και αφοσίωσης.
   
   Αλλά στη στροφή 46 του ύμνου 164 στο 1 ο βιβλίο του RV λέγεται:
   ékaṃ sád víprā bahudhā vadanty-agníṃ yamáṃ mātariśvānam āhuḥ.
   Παρότι Ένα, οι σοφοί μιλούν ποικιλότροπα για Εκείνο: το λένε Agni (=θεός της φωτιάς), Yama (=θεός ρυθμιστής/δικαστής μετά θάνατο), Mātariśvan (=θεός αέρα)!
   
   Σε έναν άλλο ύμνο, 10.129.2 λέγεται:
   ānīd avātám svadháyā tád ékam: tásmād dhānyán ná paráḥ kīṃ canāsa.
   Εκείνο το Ένα ανέπνεε με δική του έμφυτη-δύναμη δίχως-αέρα! Εκτός από Εκείνο δεν υπήρχε τίποτε άλλο!’
   
2. Απλούστατα οι Ιουδαίοι, οι Χριστιανοί και οι Άραβες, δεν γνώριζαν στον 6ο αιώνa ΚΕ τη Βεδική Παράδοση όντας βυθισμένοι στον περιβάλλοντα ειδωλολατρικό πολυθεϊσμό, τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό, του γνωστού τους κόσμου. Ήταν γνωστή στην Ελληνιστική περίοδο μα ξεχάστηκε, ιδίως μετά την πυρπόληση της Μεγάλης Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας από τους Άραβες κατακτητές.
   Γι’ αυτό, υποθέτω, το Κοράνι δεν αναφέρεται στην Ινδία, Κίνα κλπ.
   Αλλά Εκείνο το Ένα, η Πρωταιτία, Πρωταρχή και Πρωτουσία του σύμπαντος δεν λατρευόταν όπως άλλες θεότητες. Διότι δεν έχει μορφή ούτε ιδιότητες όπως οι λατρευόμενες θεότητες (ο Άγκνι της φωτιάς, ο Ίντρα της αστραπής, ο Sūrya θεός-ήλιος, ο Βάρουνα του ήθους, της νύχτας και των υδάτων κλπ.). Παρότι, λοιπόν, αλάτρευτο, απερίγραπτο και απερινόητο, ήταν (και είναι) αντικείμενο αναζήτησης ή συνειδητοποίησης
   ως αληθινός Εαυτός του ανθρώπου.
   
3. Αυτή η αναζήτηση και συνειδητοποίηση εκδηλώθηκε στον Μονισμό, το φιλοσοφικό σύστημα Vedānta και Advaita – που, όπως βλέπουμε στους ύμνους, είναι το αρχαιότερο φιλοσοφικό σύστημα αν και δεν οριστικοποιήθηκε και διατυπώθηκε ξεκάθαρα και ολοκληρωτικά παρά με τον πρώτο Śaṅkarācārya, ή Ādiśaṅkara. (Οι λόγιοι τον τοποθετούν στον 8ο αιώνα ΚΕ μα η γηγενής Παράδοση, και ειδικά το κέντρο του Kanci, τον τοποθετεί γύρω στο 500 ΠΚΕ.)
   
4. Η φιλοσοφία του Μονισμού συνεχίστηκε και στους ύμνους του Atharva Veda αλλά αναπτύχθηκε πληρέστερα στις 10 ή 12 αρχαιότερες Ουπανισάδες – Bṛhadāraṇyaka, Chāndogya, Aitareya, Taiitirīya, Īśā, Kena, Katha, Muṇḍaka, Praśna, Māṇḍukya, Svetāśvatara, Kauṣītaki (και μερικές άλλες, λιγότερο γνωστές).
   
5. Η βασική, η κύρια διδασκαλία των Ουπανισάδων είναι πως ο Εαυτός του ανθρώπου, ο ātman, είναι ίδιος σε όλους και ίδιος με τον Εαυτό του σύμπαντος, το brahman, που σημαίνει το “Απεριόριστο, Πνεύμα Απόλυτο
   (=Εκείνο το Ένα)”. Μετά, όλη η δημιουργία, το σύνολο σύμπαν, όσο βλέπουμε μα και όσο δεν βλέπουμε, είναι εκδήλωση του Μπράχμαν, της ασύλληπτης για τις αισθήσεις και τον νου μας Πρωτουσίας του. Το σύμπαν εκδηλώνεται χάρη στην παντογνωσία και παντοδυναμία του Μπράχμαν από το ατελεύτητο ανάβλυσμα της χαράς, αγάπης και νοημοσύνης του, μα γίνεται μέσω πρακτόρων όπως ο Parameśvara ο Ύψιστος Κύριος, Θεός που εκδηλώνεται σε τρεις μεγάλες δυνάμεις που θεοποιούνται ως brahmā (=θεός δημιουργός, κινητήρια δύναμη), Viṣṇu (=θεός συντηρητής, ύπαρξη και ζωή) και Śiva/Rudra (=θεός καταλυτής μα και μετασχηματισμού).
   Έτσι εμφανίζεται η πολλαπλότητα που μας μαγεύει και αποπλανά με την ποικιλία και ομορφιά της. Κι έτσι λησμονούμε τον αληθινό Εαυτό μας νομίζοντας πως είμαστε το κορμί, ο νους ή οι διάφορες λειτουργίες κι ενέργειες του ψυχοσωματικού οργανισμού μας.
   Πολλοί το βρήκαν πιο εύκολο να πιστεύουν στον Parameśvara ή έναν από τους μεγάλους θεούς και να τον λατρεύουν ως υπέρτατο Ον ή ύψιστη Δύναμη δίνοντάς του μορφή.
   Έτσι δημιουργήθηκε ο δυισμός: εγώ και ο θεός τον οποίο λατρεύω και ο οποίος με προστατεύει και φροντίζει.
   
6. Στην αρχαία Ινδία υπήρχε και αυτό που εμείς ονομάζουμε υλισμός ή αθεϊσμός. Έχουν διασωθεί διάφορα αποσπασματικά κείμενα όπως εκείνα των Cārvāka ή Lokāyata.
   Ο δυισμός με τη λατρευτική αφοσίωση του οπαδού προς τη θεότητα ήταν η εκδοχή του Vedānta την οποία ανέπτυξε ο Rāmānujācārya στο σύστημα viśiṣṭādvaita Vedānta ειδική περίπτωση δυισμού στο μονιστικό Vedānta
   σύστημα (1017-1137 ΚΕ).
   Τρεις αιώνες αργότερα ο Madhvācārya (1238-1313) εδραίωσε τη dvaita δυιστική εκδοχή του Vedānta. Αυτός επέκρινε την εργασία και το απόλυτα μονιστικό σύστημα Advaita Vedānta του Ādiśaṅkara. Αλλά το σύστημά
   του (pūrṇa prajña ‘πλήρης σοφία’) στερείται ουσιαστικής λογικής και περιέχει πολλές παραξενιές κι επιθέσεις σε άλλους γνωστούς μονιστές (advaitin).
   
7. Μια από τις πιο γνωστές ζαβολιές του αφορά την πρόταση tat-tvam-asi ‘Εσύ Είσαι Εκείνο’ (Chāndogya Ουπανισάδα 8.7). Η φράση επαναλαμβάνεται στη συνέχεια 8 φορές ακόμα. Είναι μια από τις 4 μεγάλες προτάσεις (mahāvākya) που συναποτελούν τα θεμέλια του μονισμού.
   Οι τρεις άλλες είναι:
   ahaṃ brahma-asmi ‘Εγώ είμαι το Απόλυτο Μπράχμαν’ (Bṛhadāraṇyaka Ουπ 1.4.10).
   ayam ātmā brahma ‘Αυτός ο εαυτός [στον ενσαρκωμένο άνθρωπο] είναι [ίδιος με] το Απόλυτο Μπράχμαν (Māṇḍukya Ουπ 2).
   prajñānaṃ brahma ‘το Μπράχμαν είναι νοημοσύνη/συνειδησία’ (Aitareya Ουπ 3.3.).
   (Μια 5η είναι sarvaṃ khalu-idaṃ brahma ‘όλο αυτό το σύμπαν είναι το Απόλυτο Μπράχμαν [εκδηλωμένο]’ (Chāndogya Ουπ 3.14.1).)
   
8. Το πώς στρεβλώνει τα κείμενα και την ίδια την απαράβατη γραμματική της Σανσκριτικής για να καλύψει τον μονισμό και να παρουσιάσει τον δυισμό φαίνεται πολύ καθαρά στον σχολιασμό του πάνω στο tat-tvam-asi σε σχέση με το ahaṃ brahma-asmi ‘Εγώ είμαι το brahman’.
   Γράφει πως “Εκείνο είναι αλήθεια, είναι ο Άτμαν: tat satyaṃ sa ātmā”, και μετά προσθέτει a-tat-tvam-asi, δηλ. εσύ δεν (a-) είσαι εκείνο (ή, εσύ είσαι μη-εκείνο)! Μα το πρωτότυπο λέει tat-satyaṃ sa ātmā tat-tvam asi ‘Εκείνο είναι αλήθεια, είναι ο Άτμαν, εκείνο είσαι’!
   Εκτός όμως από τέτοια χοντρή στρέβλωση, πολλοί άνθρωποι (σαν τον Rāmānujācarya) νιώθουν την ανάγκη να λατρέψουν κάποια ανώτερη δύναμη. Κι έτσι αφήνουν τον μονισμό (Εγώ είμαι το Μπράχμαν η Ύψιστη Δύναμη) και λατρεύουν κάποιον θεό (Εγώ κι Εσύ, Θεέ μου)!
   
9. Ένα άλλο κοινό παράδειγμα είναι η λατρεία προς τον Kṛṣṇa (=Krishna) όπως αυτή εκφράζεται στο γνωστότερο Άσμα Bhagavad-Gītā. Αυτό όμως σχολιάστηκε και από τον Άντι-σάνκαρα (Ādiśaṅkara) και θεωρείται κείμενο του αυστηρού μονισμού επίσης. Αυτό, οι Ουπανισάδες που αναφέρθηκαν νωρίτερα στο §4 και το Brahmasūtra με τα σχόλια του Άντι-σάνκαρα, συναποτελούν τα βασικά κείμενα της μονιστικής φιλοσοφίας advaita vedānta.
   

Ο καθηγητής Νικόλας Καζάνας τιμήθηκε με το βραβείο Πάντμα Σρι της Ινδίας για τη δια βίου συνεισφορά του στη Λογοτεχνία και την Εκπαίδευση με αφορμή την Ημέρα Δημοκρατίας της Ινδίας στις 26 Ιανουαρίου 2021.

Ο Νίκος Καζάνας γεννήθηκε στη Χίο το 1939. Μεγάλωσε στο εξωτερικό και σπούδασε στην Αγγλία. Μελέτησε Αγγλική Φιλολογία στο University College, Φιλοσοφία και Πολιτική Οικονομία στο School of Economic Science και αργότερα Σανσκριτικά στο School of Oriental and African Studies (όλα στο Λονδίνο) – με μεταπτυχιακά στο Μπενάρες (Varanasi) και Πούνα (Pune) των Ινδιών. Δίδαξε λίγα χρόνια στο Λονδίνο Φιλοσοφία, Οικονομικά και Σανσκριτικά και το 1976 βοήθησε στην ίδρυση του Ομίλου Μελετών στην Αθήνα.

Από το 1997 στράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά στη Βεδική Παράδοση των Ινδιών και τη θέση της στην ευρύτερη Ινδο-Ευρωπαϊκή κουλτούρα, που συμπεριλαμβάνει και τον Αρχαίο-Ελληνικό πολιτισμό. Το Ινστιτούτο Adyar Library έχει εκδόσει τα έργα του The Dialogues of Plato and the Upanishads και Vedic & Mesopotamian Interactions. Οι πιο σημαντικές δημοσιεύσεις του έχουν εκδοθεί σε βιβλία: Indo-Aryan Origins and Other Vedic Issues (2009 N. Delhi, Aditia Prakashan) και Vedic and Indo-European Studies: Linguistic Evidences for Indigenism (2015, Aditya). Εξίσου σημαντικές είναι οι μεταφράσεις του στα ελληνικά για τον Όμιλο Μελετών ορισμένων Γνωστικών πρωτο-Χριστιανικών κειμένων (Ευαγγέλιο του Θωμά 1980, κλπ) και των 10 κυριότερων και αρχαιότερων Ουπανισάδ.

Δημοσιεύσεις του Νικόλα Καζάνα στην ΕΛΙΝΕΠΑ:
Μονισμός και Δυϊσμός, INDIKA 2024
Οι Διάλογοι του Πλάτωνα και οι Ουπανισάδες, INDIKA 2023 
Vedic and Greek Aorists, INDIKA 2023 
Ύμνος της Δημιουργίας (nāsadīya sūkta) από τον Ṛg Veda 10.129, ΙΝΔΙΚΑ 2023
RENAISSANCES: GREEK & INDIC CONTRIBUTIONS, INDIKA 2014