ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ο ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΟΣ
Η Ομιλία του Δρ. Ε.Ν. Σουμπασάκη για τον δέκατο εορτασμό των γενεθλίων του Σωκράτη, 3 Μάη 2015, Αίτιον, Αθήνα.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Μια φιλοσοφική διάλεξη ή συζήτηση έχει ανάγκη την εσωτερική, ενεργή συμμετοχή κάθε ακροατή. Όλες οι φιλοσοφίες αποσκοπούν στην διερεύνηση του προορισμού του ανθρώπου. Έτσι, παρ’ όλες τις εκφάνσεις κι αντικείμενά της, κάθε φιλοσοφία, ευελπιστεί να πλησιάσει στην απάντηση του ερωτήματος του προορισμού του ανθρώπου σ’ αυτή τη ζωή. Άρα, μόνο ακροατές / συνομιλητές που τους διέπει αυτό το ερώτημα μπορούν να είναι καλοί ακροατές και συμμετέχοντες. Ο πόθος για την φιλοσοφική γνώση είναι προϋπόθεση, λοιπόν, για την έκβαση ενός διαλόγου ή μιας διδασκαλίας. Σε κάθε διάλογο σκοπός είναι και πρέπει να είναι η Αλήθεια. Σχηματίζοντας δε σαφέστερη ιδέα για το αντικείμενο του εκάστοτε διαλόγου η εξεύρεση της λογικής πορείας προς την Αλήθεια ικανοποιεί τον πόθο του καθενός. Ένας δρόμος που μπορούμε να πάρουμε εμείς τώρα είναι αυτός της διδασκαλίας των μεγάλων αλλά και πρώτιστα της ζωής τους, διότι οι ιδέες πηγάζουν από τον εσωτερικό κόσμο των μεγάλων φιλοσόφων. Θα κατανοήσουμε δε καλλίτερα τις ιδέες τους μελετώντας και τις διδαχές αλλά και την ζωή τους.
Παρότι ο Φιλάνθρωπος Σωκράτης δεν κατέταξε τον εαυτό του ούτε στους σοφούς και φιλοσόφους ούτε στους επαΐοντες, όμως, η παρουσία του άλλαξε την ροή της ανθρωπότητας, τουλάχιστον στην Δύση, ενώ είναι ο γνωστότερος και στην Ανατολή. Έτσι, μιλώντας για φιλοσοφία, κάποιος είτε θα ξεκινήσει αλλά σίγουρα θα καταλήξει στον Σωκράτη! Η νόηση, οι διάλογοι, η ζωή είναι συνυφασμένα στον Σωκράτη. Ο τρόπος ζωής του, το παράδειγμά του, οι διάλογοι που συμμετείχε είναι ανώτερα από οποιοδήποτε βιβλίο (ζωντανός λόγος, που καλούσε ο ίδιος)!
ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ
Για την ύπαρξη και λάμψη του Σωκράτη ευθύνεται μοναδικά η Αθήνα της εποχής, όπου η παιδεία ήτο έξοχη και οδηγούμενη, όπως και γενικά η κοινωνική ζωή, από τα Ομηρικά Έπη, κύρια την Ιλιάδα. Η στιγμή που έζησε έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση και του Σωκράτους αλλά και στην αποδοχή που είχε από τους συμπολίτες του, οι οποίοι, το κατηγορούσαν μεν, ήταν όμως η αλογόμυγα που δεν τους άφηνε να «πέσουν» ηθικά, παρότι και σε πόλεμο βρίσκονταν και τυραννίδες είχαν. Παρόλα αυτά, η Αθήνα ήταν το κέντρο του πολιτισμένου κόσμου κι όποιος μπορούσε ερχόταν κι εγκαθίστατο, καθώς είχε δημιουργηθεί πολύ υψηλό επίπεδο, και λόγω των πολιτικών ανδρών, προεξέχοντος του Περικλέους, αλλά και λόγω της διαπαιδαγώγησης των πολιτών από την οικογένεια, τους διδασκάλους, το θέατρο, τις εκδηλώσεις και τα τεκταινόμενα, στην ωραιότερη πόλη! Επίσης, στην καθημερινότητά τους, οι πολίτες συζητούσαν δημόσια, καθώς κι όλη η ζωή τους ήταν δημόσια. Ακόμη, ο κάθε πολίτης συμμετείχε στην διακυβέρνηση της Πόλης του και γενικά είχε υψηλότατο πνευματικό, ηθικό και κοινωνικό επίπεδο. Η κοινωνία αυτή είχε αποδεχτεί θεούς, όμως δεν είχε αυτοδεσμευτεί με δόγματα και περιορισμούς. Αποτέλεσμα ήταν να εξελίσσεται το άτομο σε πολίτη, που ταύτιζε τον εαυτό του με την πολιτεία δίχως να περιορίζεται η προσωπική ισχύς και αυτοδιάθεση και όπως ανέφερε κι ο Περικλής στον Επιτάφιο: ΩΣ ΕΚΑΣΤΟΣ ΕΝ ΤΩι ΕΥΔΟΚΙΜΕΙ.
Καθώς η ενασχόληση με τα κοινά ήταν και «υποχρεωτική», αλλά και επιθυμητή, ο πολίτης αγωνιζόταν για την υπόληψή του, τη δόξα, και στα πνευματικά και στα πολιτικά, με ορισμένους να επιζητούν δημόσια αξιώματα. Έτσι, είχαμε στις μεν εορτές του Διονύσου τους δραματικούς ποιητές να αγωνίζονται για το βραβείο, στις δε δημόσιες συγκεντρώσεις ανταγωνίζονταν με ρητορικές λογομαχίες. Οπότε, οι «υποψήφιοι» για αξιώματα επιζητούσαν να αυτοπροβάλλονται, μέσω των ικανοτήτων και των επιδεξιοτήτων τους. Με τον τρόπο αυτό, στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα έχουμε την επιρροή της επιστήμης, που «γεννήθηκε» στην Ιωνία και σκοπό είχε να απαντήσει στα ερωτήματα περί της ουσίας της ύλης και σταδιακά ανεξαρτητοποιούνταν από τις θεολογικές και μυστικιστικές ερμηνείες, από τον Μύθο γενικά. Η αμφισβήτηση, η έρευνα για την καθολική Αλήθεια έφερε στο προσκήνιο την απαρχή της φιλοσοφίας και η πορεία από τον Μύθο στον Λόγο συντέλεσε στη δημιουργία μιας «Αναγέννησης» και μιας νέας τέχνης που σκοπό είχε να πεισθεί ο αντίπαλος για τις θέσεις παρά για την ανεύρεση της Αλήθειας. Η ρητορική απέκτησε μεγαλύτερη σημασία από την ιδέα που συζητούσαν. Η πλειοψηφία, λοιπόν, ιδιαιτέρως οι γόνοι εύπορων οικογενειών, προσέφευγαν σε «ειδικούς», οι περισσότεροι των οποίων ήσαν από άλλες πόλεις. Οι νέοι, με τεχνάσματα και εριστικές ρητορείες απέβλεπαν να πείθουν τους συμπολίτες τους στις συνελεύσεις και τα δικαστήρια και να αναλαμβάνουν έτσι υψηλότερες θέσεις και στην πολιτική και στην κοινωνία. Οι «ειδικοί» διδάσκαλοι που ανελάμβαναν τον εμπλουτισμό των νέων με τέτοια όπλα πειθούς, όχι αναγκαία και ηθικά, ήσαν οι σοφιστές. Οι σοφιστές τόνιζαν ότι σκοπός τους ήτο να δημιουργήσουν δεινούς ρήτορες, άξιους να πείθουν τους άλλους. Χρησιμοποιούσαν επιστημονικές αντεγκλήσεις και έκαναν ετοιμόλογους τους μαθητές τους και ικανούς να χρησιμοποιούν λεκτικά τεχνάσματα. Κατά κανόνα, οι σοφιστές δεν ασχολούνταν με τα κοινά και την πολιτική. Ήσαν περιφερόμενοι και σκοπός τους ήταν να κερδίζουν χρήματα και δόξα, εκ τούτου πολλοί κατέληγαν στην Αθήνα. Καθώς ήσαν ανεξάρτητοι και αδέσμευτοι δεν υπήρξε κάποια σοφιστική κλίση ή σχολή με συγκεκριμένες αρχές. Ανάμεσά τους υπήρξαν και κάποιοι προεξέχοντες που προσέγγιζαν το φιλοσοφικό επίπεδο κι εκεί μπορούμε να διακρίνουμε μερικούς που υποστήριζαν κοινές θεωρίες. Στα θετικά τους είναι ότι καθώς χρησιμοποιούσαν συμπεράσματα από τις υπάρχουσες φυσιοκρατικές τάσεις και μετέδιδαν κάποια γνώση αλλά και κυρίως αντελήφθησαν ότι καμιά τους δεν είχε εντοπίσει την Αλήθεια! Δηλαδή, καμιά αλήθεια δεν ήταν καθολικής ισχύος.
Για παράδειγμα, ο Πρωταγόρας ζήτησε να θεμελιώσει το αξίωμα ότι αλήθεια είναι αυτό που ο κάθε ένας αντιλαμβάνεται σαν Αλήθεια. Η αντίληψη με την αίσθηση, λοιπόν, είναι η βάση για κάθε γνώση. Οπότε, καθώς κάθε άνθρωπος κάθε στιγμή αντιλαμβάνεται διαφορετικά την αλήθεια, συνεπάγεται ότι δεν υπάρχει κοινή Αλήθεια. Έτσι κατέληξε στο: ΠΑΝΤΩΝ ΜΕΤΡΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟΣ. Έτσι, καθώς δεν υπάρχει κοινή Αλήθεια, ενδυνάμωναν τους μαθητές τους με δικανικά και ρητορικά όπλα ώστε να υπερισχύουν. Καθώς παραδεχόταν ότι δεν υπάρχει Αλήθεια σε κανέναν τομέα, οι μαθητές τους, ασχολούμενοι με τα κοινά, συχνά χρησιμοποιούσαν τα όπλα των σοφιστών για να μη σέβονται νόμους, κοινωνικές αρχές, ήθη, θρησκεία. Έτσι, με την εξέλιξη της ικανότητας και των σοφιστών και των μαθητών τους εκφυλιζόταν κι η κοινωνική δομή και η πολιτική ζωή της Πόλης γενικά. Τελικά φτάνουμε σε επίπεδα που το προσωπικό συμφέρον υπερισχύει του Δήμου, με αποτέλεσμα κάποιοι, για προσωπικό όφελος, να συμμαχούν με πολέμιους της πατρίδας. Τέτοια ήταν η κατάπτωση, ώστε για την αντιμετώπιση τέτοιων γεγονότων δημιουργήθηκε παράταξη για την επαναφορά στην ενασχόληση με την Πόλη και την αρχέγονη πίστη.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Ο Σωκράτης, λοιπόν, ανδρώθηκε στον κολοφώνα της δόξας των Αθηνών και των σοφιστών. Επίσης, να αναλογιζόμαστε ότι ζει και δρα κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Το δίλλημα που φανταζόμαστε ότι θα είχε ήταν να ακολουθεί τους σοφιστές και νεωτεριστές ή την προγονική θρησκεία και ηθική. Ο βίος αυτός καθ’ αυτός του Φιλανθρώπου δίνει την απάντηση.
Πλούσιος, για τον Σωκράτη, είναι αυτός που αρκείται σε αυτά που έχει. Έτσι δεν τον βρίσκουμε να απασχολείται για την συλλογή υλικών αγαθών.
Αγαπούσε υπερβολικά την Πόλη του, μόνο τρεις φορές έφυγε εκτός ορίων των Αθηνών, και τις τρεις ως στρατιώτης και απέδειξε ότι ήταν γενναιότατος, ενώ οι συμπολίτες του τον θαύμαζαν για την αντοχή και τη δύναμή του.
Εκλέχτηκε μέλος του ανώτατου συμβουλίου, παρ’ ότι δεν είχε πολιτικές βλέψεις. Τον βρίσκουμε περιφερόμενο στην αγορά και πανταχού στην πόλη, διαλεγόμενο με πρωτόγνωρη και μοναδική τεχνοτροπία. Για όσους τον έβλεπαν επιφανειακά, τον κατέτασσαν στους σοφιστές, όπως φαίνεται και σε κωμωδίες του Αριστοφάνη. Εμφανής διαφορά και για όλους είναι ότι δεν αμείβονταν. Επίσης, δεν είχε μαθητές αλλά οπαδούς. Στους διαλόγους του, σαν αλογόμυγα ξυπνούσε τους συμπατριώτες του ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, επαγγέλματος, οικονομικού επιπέδου, ακόμα και σοφιστές. Όταν οι Αθηναίοι ένοιωθαν πειραγμένοι που δεν υπήρχε κάποιος Αθηναίος να αντιπαραταχθεί στους ξένους σοφιστές, αναλάμβανε και έβγαζε ασπροπρόσωπη την Πόλη.
Άρχιζε από απλές ερωτήσεις, που συχνά ακούγονταν τουλάχιστον παράξενες και διεξοδικά οδηγούσε τον συνομιλητή στη λύση του προβλήματός του, στην Αλήθεια! Ο βίος του φανερώνει ότι σκοπός του ήταν να προσελκύσει τους ανθρώπους, κυρίως τους νέους, σε υψηλά ιδανικά, φιλοσοφικές αρχές, χρηστά ήθη, φιλοπατρία, φιλανθρωπία. Όπως παραδεχόταν, δεν έδινε απάντηση σε ερωτήματα αλλά βοηθούσε, καθοδηγούσε τον συνομιλητή του να βρει τη λύση, την Αλήθεια, διότι, όπως υποστήριζε ΟΥΔΕΝ ΟΙΔΕ και γι αυτό αποδέχεται ότι είναι σοφότερος. Ακόμη, υποστήριζε ότι με την έρευνα και προσήλωση στον Λόγο μπορεί να βρεθεί η Αλήθεια. Συχνά δε, ενώ ο συνομιλητής του ενθουσιαζόταν από το αποτέλεσμα του διαλόγου, αποδεχόμενος κυρίως ότι κακώς θεωρούσε ότι γνώριζε, εκείνος, ο Σωκράτης, δεν αποκόμιζε κάτι τόσο σημαντικό, καθώς το γνώριζε ήδη!
Αν κλείσουμε τα μάτια και φανταστούμε τον Σωκράτη, θα έλθει στην φαντασία μας ότι πιο αντιφατικό υπάρχει. Από την μια η τεράστια συμβολή του στην ανθρωπότητα, περισσότερο για εμάς παρά για τους συμπολίτες του, από την άλλη το σωματικό παρουσιαστικό του, το φαινομενικά αδιάφορο και αντίθετο του Αλκιβιάδη (στην ομορφιά). Το λιτό, φτωχικό του ντύσιμο και η εμμονή του να πλησιάζει τους συμπολίτες του και να τους παρασύρει σε διαλόγους για θέματα που τους αφορούν, και αυτοί είτε να βγάζουν συμπεράσματα, να βρίσκουν λύσεις ή να πλησιάζουν την Αλήθεια και κυρίως να κατανοούν το βαθμό της άγνοιας που είχαν έως την αρχή του διαλόγου. Σύντομα ο τρόπος και η όλη παρουσία του, τον έκαναν γνωστό σε όλους και η πνευματική υπεροχή του του πρόσφερε πολλές φιλίες αλλά και αμέτρητους «εχθρούς». Σημαντικό ρόλο κατείχε η Ξανθίππη, με την οποία είχε τρεις γιους. Σημαντικό επίσης είναι ότι ο Σωκράτης έγινε πατέρας σε ηλικία άνω των 50, 54! Ακόμα κι η σύζυγός του έχει παρεξηγηθεί και κατηγορηθεί από τους κρατούντες, οι οποίοι την παρουσίαζαν με διάφορους χαρακτηρισμούς – πως θα γινόταν διαφορετικά καθώς βάλανε εναντίον του Σωκράτους και προσπαθούσαν να τον μειώσουν; Συμβάδιζε αρκετά μαζί του και συχνά προσπαθούσε να αντιληφθεί το μεγαλείο του συζύγου της, ενώ συνήθως παρέμενε στη σκιά των καταστάσεων και του Μεγάλου Άνδρα!
Ο Σωκράτης, ως Φιλάνθρωπος, συναναστρεφόταν με τον καθένα όπως στον καθένα επιθυμούσε να είναι ευεργετικότερος. Έτσι, ακόμα κι οι φίλοι και «μαθητές» του είχαν κατά νου έναν διαφορετικό Σωκράτη! Έγραψαν πολλοί για τον βίο, τους διαλόγους και τις διδασκαλίες του Σωκράτους. Των περισσοτέρων τα έργα κατεστράφησαν. Μεγάλο μέρος για τον Φιλάνθρωπο μαθαίνουμε από τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα, κάτι τις από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη, και άλλους μεταγενέστερους.
Ξενοφών
Ο μαθητής του Ξενοφών, πλούσιος με κτήματα πολλά. Διετέλεσε αξιωματικός, υπήρξε δραστήριος και αμφιλεγόμενος για κάποιες κινήσεις του – ακόμα και εναντίον των Αθηνών πολέμησε! Παρουσιάζει τον Σωκράτη Άνδρα με υψηλές πνευματικές δυνάμεις, πρακτικό και με αποστολή να αναβαθμίσει τους Αθηναίους σε αρετές, ως οικογενειάρχες και ως πολίτες. Ακόμα, συνετό αλλά και να συμβουλεύει τους Αθηναίους σε όλα τα θέματα, σπουδαία και καθημερινά, ενώ και από το ποιο ποταπό και ασήμαντο θέμα τους βοηθά να καταλήξουν σε σπουδαία συμπεράσματα, τους ανοίγει μια πόρτα σε έναν καλλίτερο κόσμο. Τον παρουσιάζει γενικά ως νηφάλιο και διαυγή με ικανότητά να χειρίζεται την ηθική κι ευφυΐα του προς όφελος των συνανθρώπων του. Όμως, δύσκολα μπορείς να διακρίνεις το μεγαλείο του Σωκράτη, από τα κείμενα του Ξενοφώντα, για την έρευνα της Αλήθειας.
Πλάτων
Ο Πλάτων ήταν γόνος πλούσιας οικογένειας και στην νεότητά του ήταν ποιητής! Όταν συναναστράφηκε τον Σωκράτη, κατέστρεψε τα ποιήματά του κι επιδόθηκε στην κατανόηση των ιδεών κι εννοιών του διδασκάλου του και την διάχυση των διδασκαλιών αυτών! Είναι συγκλονιστικό ότι ένας με τόσα προσόντα και ισχύ, αφιερώνει την ζωή του στον διδάσκαλό του! Πέρα των πενήντα ετών μετά την καταδίκη του Σωκράτους, ο Πλάτων εφαρμόζει όσα μπορεί από την διδασκαλία που ευτύχησε. Οργάνωσε την Ακαδημία (πρωτοπόρο ίδρυμα για την ανθρωπότητα – εξ ου και ακαδημία, ακαδημαϊκός, κλπ) και συνέγραψε τους διαλόγους του διδασκάλου του.
Ο Πλάτων, με την φαντασία και του ποιητή διέβλεπε το πυρ και ένταση του Σωκράτους με την σειλήνεια μορφή και το Απολώνειο πνεύμα του. Κύρια στον Πλάτωνα οφείλουμε την δυνατότητα να προσεγγίσουμε τον αθάνατο Φιλάνθρωπο ο οποίος τα μέγιστα συνέβαλε στην μετάβαση από τον Μύθο στον Λόγο, την εδραίωση της φιλοσοφίας, την ανύψωση του ανθρώπου.
Ο Πλάτων παρουσιάζει τον Σωκράτη με κάθε τρόπο να ωθεί τους συμπολίτες του για ηθικό βίο, ο οποίος θα τους έκανε ευτυχισμένους. Βιώνουν λοιπόν οι Αθηναίοι έναν συμπολίτη τους ο οποίος πασχίζει να τους βελτιώσει τόσο με τις καθημερινές του νουθεσίες όσο, και κυριότερα με την διαβίωσή του. Φιλοσοφικά, η επίδραση του Σωκράτους είναι πρωτοφανής και σημαντικότατη διότι για την ηθική ανύψωση απαιτεί την γνώση της ηθικής.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Ίσως η μέγιστη σύγκρουση μεταξύ σοφιστών και Σωκράτους είναι το εύρος της Αλήθειας, για τον Σωκράτη είναι καθολικό! Επί πλέον, καθώς, όπως διατεινόταν, του είχαν αναθέσει οι θεοί την συνεχή προσπάθεια για διαλόγους με σκοπό την ανεύρεση της Αλήθειας. Οι διάλογοι του Σωκράτους, ο Ζωντανός Λόγος καθ’ ορισμόν του, είναι μέθοδος φιλοσοφική κι επιστημονική για προσέγγιση της Αλήθειας. Ακόμη, αποδεικνύει στους σοφιστές ότι κι οι ίδιοι αποδέχονται κάποιες αλήθειες, η γνώση των οποίων τους κρατά σε πλεονεκτική θέση έναντι των άλλων, κι εκ τούτου τους πλαισιώνουν μαθητές. Ο Σωκράτης συμπορεύεται με τους σοφιστές στο ότι απαιτείται κάθε αλήθεια και αγαθό να ελέγχεται από τον νου. Τους εκθέτει δε, διότι απορρίπτουν οι ίδιοι τις προϋποθέσεις που αρχικά βάζουν. Την Αλήθεια την προσεγγίζουμε με διαρκή σκέψη και κυρίως με τον Ζωντανό Λόγο.
Ο Σωκράτης βρέθηκε στο δίλημμα να συμπλεύσει με τους υποστηρικτές των παλαιών αρχών ή με τους νεωτεριστές. Για τους παλαιών αρχών, η Αλήθεια επιτάσσεται από τα ήθη, έθιμα, πατρογονική θρησκεία. Για τους σοφιστές / νεωτεριστές, δεν υπάρχει αλήθεια, άρα έκαστος ζει όπως νομίζει και κυρίως όπως απαιτεί το προσωπικό του συμφέρον. Ο Σωκράτης, αναταράσσει την ροή της ανθρωπότητας και διώχνει τα σύννεφα κηρύσσοντας ότι υπάρχει Αλήθεια, η οποία μάλιστα μπορεί να προσεγγιστεί από όλους, εφ’ όσον το ποθήσουν και ερευνήσουν επιμελώς. Ακόμα, μια πράξη είναι αγαθή μόνο εάν είναι αποτέλεσμα της επιστήμης που αποκτήθηκε με ίδια μέσα – ήτοι αγαθή δεν είναι πράξη που έγινε δίχως να γνωρίζουμε την αλήθεια, αλλά απλά λόγω υποταγής ή πίστης.
Ο τρόπος για να καταλήξουμε στην Αληθινή γνώση λέγεται Σωκρατική Μέθοδος, την οποία ο ίδιος απεκάλεσε μαιευτική. Ο Σωκράτης μας βάζει σε διττό προβληματισμό:
Ι. ποια ήταν η διδασκαλία του για την ανεύρεση της Αλήθειας και
ΙΙ. τι εννοούσε Αλήθεια.
Ο Σωκράτης επέλεξε τη Μαιευτική Μέθοδο τόσο ως όργανο διδασκαλίας, όσο και διότι η μέθοδος αυτή, στον Ζωντανό Λόγο, οδηγεί στην αποκάλυψη της Αλήθειας.
Ακόμα, ήταν πεπεισμένος ότι ο ανθρώπινος νους κατέχει τη γνώση, την οποία χρειάζεται επίπονος εργασία γιατί μόνο δια του ζωντανού λόγου μπορεί να αποκαλυφθεί! Σε όλη του τη ζωή, ο Σωκράτης, οδηγούσε τους συνομιλητές του να απομονώσουν τις πλάνες που κυριαρχούσαν στο νου τους και να εντοπίσουν τη γνώση που ήδη είχαν μέσα τους. Απαραίτητη για την ανεύρεση της Αλήθειας είναι:
Ι. Η «ανακάλυψη» και απόρριψη των πλανών
ΙΙ. Ο εντοπισμός των γενικών εννοιών (αποφεύγοντας την αποδοχή ειδικών περιπτώσεων σαν γενική κατάσταση) και
ΙΙΙ. Να φτάνουμε σε λογικό συμπέρασμα.
Με την μέθοδό του ο Σωκράτης κάνει τον συνομιλητή του να αναγνωρίσει τις έως τότε λανθασμένες αντιλήψεις του, και μπορεί να δυσανασχετεί, όμως επέρχεται η επίγνωση της άγνοιάς του κι αυτό είναι ένα βήμα προς τη γνώση! Καθώς ο Σωκράτης απέδιδε στον εαυτό του το περίφημο ΕΝ ΟΙΔΑ ΟΤΙ ΟΥΔΕΝ ΟΙΔΑ, διαλεύκανε το τοπίο και ωθούσε εαυτόν και συνομιλητές προς την έρευνα. Στην πορεία αυτή αποδέχεται ότι όλοι είναι ισοδύναμοι στον αγώνα προς την ανεύρεση της Αλήθειας. Έτσι λοιπόν βλέπουμε ότι «ανακάλυψε» την παιδαγωγική σπουδαιότητα της επιστήμης. Είναι Αυτός πάνω στις ιδέες του οποίου πρώτοι οι μαθητές του και οι μαθητές τους προχώρησαν σε δημιουργία σχολών (Ακαδημία, Περιπατητική, Κήπος, Στοές κλπ.) Περαιτέρω δε, το όλο παιδαγωγικό σύστημα στον κόσμο οφείλεται στην γραμμή που χάραξε ο Φιλάνθρωπος πριν 25 περίπου αιώνες. Δυστυχώς, η αγωγή είναι περισσότερο των σοφιστών.
Για να πετυχαίνει τους στόχους του, ο Σωκράτης διεπίστωσε ότι επιβάλλεται τόσο στους διαλόγους όσο και σε κάθε έκφανση της ζωής, να είναι σαφείς οι έννοιες και ακριβείς οι ορισμοί. Ο Σωκράτης ξεκαθάρισε το χάος ορίζοντας επακριβώς τις έννοιες. Με την διαλεκτική του Μέθοδο κατεύθυνε τον συνομιλητή σε συμπεράσματα δικά του καθώς αποκτούσε γνώση με τον δικό του νοητικό αγώνα κι είχε πνευματική ανάταση. Περαιτέρω, καθώς τον Σωκράτης δεν τον απασχολούσε η χάραξη κάποιων ευρημάτων και αληθειών αλλά να ωθεί τους συμπολίτες του, τους ανθρώπους όλους, σε ήθος και συνεχή έρευνα για την Αλήθεια, οι διάλογοί του συνήθως κλείνουν με νέα ερωτηματικά που όμως έχουν χαράξει την πορεία της έρευνας.
Επίσης, η Σωκρατική φιλοσοφία ερευνά για αλήθειες οι οποίες είναι αναγκαίες για το ευ ζην. Τέτοια έμφαση έδωσε ο Σωκράτης για τις έννοιες, που όπως λέει κι ο φίλος Μιχάλης, ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο από έννοιες με πόδια! Σύμφωνα με τις έννοιες, αυτές που είναι σημαντικές και μπορούν να προσφέρουν το ευ ζην ασχολείται η Σωκρατική φιλοσοφία. Αναγκαστικά μας περιτυλίγουν με το ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ. Ο Σωκράτης ξεκινά από την έρευνα του ανθρώπου, όπως κι οι σοφιστές. Όμως, ο Σωκράτης αναζητά στον άνθρωπο το λογικό, το αναλλοίωτο, το κοινό στο ανθρώπινο είδος. Όταν εξελίσσεται η αληθινή διανόηση παύει η διαφορά μεταξύ των διανοουμένων. Στην νόηση αυτή, σαν αποτέλεσμα του λογικού, στηρίζεται το «Ηθικώς Πράττειν».
Ο Σωκράτης παρατήρησε πως η γνώση είναι αναγκαία αλλά όχι κι ικανή για την ορθή ανθρώπινη συμπεριφορά. Κι εδώ έρχεται το δια βίου παράδειγμά του. Η λογική καθόριζε τον βίο του. Δεν παρέκκλινε από την οδό που χάραξε η διάνοιά του. Έτσι, είτε ο άνθρωπος πράττει σύμφωνα με τις γνώσεις του ή αποδεικνύει ότι δεν γνωρίζει τίποτα.
Σύμφωνα με τους σκοπούς που προαναφέραμε, ο Σωκράτης ούτε προσπάθησε να πει αλήθειες ούτε να αφήσει συστηματοποιημένες τις θεωρίες του.
Για να κατανοήσουμε καλύτερα ας δούμε μερικά Του συμπεράσματα.
- Αυτός που γνωρίζει υποχρεούται να θεμελιώνει αυτό που γνωρίζει.
- Αυτό που συνήθως θεωρούμε γνώση είναι αβέβαιη δόξα, εικασία.
- Αφετηρία του δρόμου για την γνώση είναι η επίγνωση της άγνοιας.
- Διαχωρίζουμε την γενική έννοια από την συγκεκριμένη περίπτωση. (Ήτοι, διακρίνουμε τη διαφορά μεταξύ της έννοιας και των επί μέρους, των παραδειγμάτων και των εφαρμογών. Ταυτόχρονα, δια της έννοιας του όλου αντιλαμβανόμαστε κάθε απαραίτητο στοιχείο για κάθε ορισμό.)
- Νοιώθοντας κάποια αλήθεια, διακρίνουμε ότι μια πλάνη είναι πλάνη.
Η αποστολή ζωής του Φιλανθρώπου, κατά τον ίδιο τον Σωκράτη, είναι η υπόδειξη στους συνανθρώπους του, του σωστού δρόμου που γίνεται εφικτός με την επιδίωξη της αρετής. Έτσι, η αρετή είναι εναργής γνώση κι η επιδίωξή της καθήκον όλων. Ουσιαστική είναι η γνώση των εννοιών που υπαγορεύουν τις πράξεις μας και βρίσκονται στην κοινή λογική. Διεξοδικά, η απόκτηση της Αλήθειας έγκειται στην λογική μας, κι η κατάκτησή της είναι προσιτή στις σπουδαιότερες, στις μεγάλες αποφάσεις, υποθέσεις, πράξεις.
Ο Σωκράτης, καθότι είναι πολύ ευσεβής, σχετικά με τις θέσεις εκείνων που επιμένουν στα πατροπαράδοτα ήθη προτρέπει την κρίση των πράξεών κι όχι την τυφλή υπακοή. Απαιτεί υπακοή στους υπάρχοντες νόμους από όλους, ακόμα κι από εκείνους που προσπαθούν να τους τροποποιήσουν, και το απέδειξε με την ίδια του τη ζωή. Θεωρεί την αναρχία επαίσχυντη. Τιμά τους θεούς των Αθηνών, στην Απολογία του αναφέρεται ακόμα και σε χρησμό του Μαντείου της Γης. Ο Σωκράτης λοιπόν συμφωνεί μόνο σε αυτά που είναι λογικά, έτσι είναι αντίθετος με τους υπέρμαχους της πλήρους εφαρμογής των πατρογονικών, με την δικαιολογία ότι αυτό έκαναν και οι νικητές ενάντια στους Μήδες. Έτσι, για τα της πολιτείας υποστηρίζει ότι ο ειδήμων θα πρέπει να ασχοληθεί με το εκάστοτε θέμα. Υποστηρίζει την αριστοκρατία συγκριτικά με την δημοκρατία!
Η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ
«ΑΔΙΚΕΙΝ ΤΟΥΣ ΤΕ ΝΕΟΥΣ ΔΙΑΦΘΕΙΡΟΝΤΑ ΚΑΙ ΘΕΟΥΣ ΟΥΣ Η ΠΟΛΙΣ ΝΟΜΙΖΕΙ ΟΥ ΝΟΜΙΖΟΝΤΑ, ΕΤΕΡΑ ΔΕ ΔΑΙΜΟΝΙΑ ΚΑΙΝΑ»
Οι κατήγοροι του Σωκράτης, παρότι είχε σεβαστεί τους θεούς τον κατηγόρησαν και ότι έφερνε «καινά δαιμόνια». Καθότι θεωρείτο σοφιστής και πολλοί φίλοι του ήσαν μαθητές σοφιστών, τον κατηγόρησαν ότι διέφθειρε τους νέους και σ’ αυτό συνηγόρησαν κι οι γονείς ακολούθων του διότι έβλεπαν πως έχαναν τους απογόνους τους στη συνέχιση της διοίκησης των περιουσιών τους.
Στας Αθήνας, οι δικαστές εκλέγονταν με ένα ιδιοφυές σύστημα και ήσαν και πολυάριθμοι, πιθανόν 501 να παρίσταντο στη δίκη του Σωκράτους. Εκείνο που ήσαν συνηθισμένοι ήταν οι κατήγοροι να είναι εύγλωττοι και να εκλιπαρούν για την επιείκειά τους. Ο Φιλάνθρωπος τα αγνόησε όλα αυτά. Επίσης, για δεκαετίες κάποιοι τον κακολογούσαν κι αυτός σε μια μέρα θα έπρεπε να αλλάξει το αρνητικό κλίμα!
Εκείνος, θεώρησε δικαιότερο να καταδικαστεί από το να ζητήσει έλεος. Προτίμησε να κάνει άλλη μια διδασκαλία, με λόγια απλά και περήφανος. Μίλησε ότι καταδικάζεται για την Φιλανθρωπία του, διότι σε όλη του τη ζωή πάσχιζε ώστε να βελτιωθούν οι άνθρωποι – κι ευεργέτησε του συμπολίτες του και πολύ περισσότερο εμάς, αιώνες αργότερα!
Από την άλλη, οι αντίπαλοι του καταδικάζοντας τον Σωκράτη έκριναν ότι δεν καταδίκαζαν τον Άνθρωπο, αλλά την φιλοσοφία του, την πρακτική που δίδασκε. Αν δεν τον καταδίκαζαν, σύντομα η Πόλη θα διοικούνταν σύμφωνα με τις αρχές Του. Κατηγορήθηκε ότι «περιεργάζεται ζητών τα τε υπό γης και ουράνια … και άλλους ταυτά ταύτα διδάσκων»
Αποτέλεσμα, η καταδίκη του Σωκράτους.
Καθώς η Πάραλος ήταν στη Δήλο, ώσπου να επιστρέψει ο Σωκράτης κρατείτο στο δεσμωτήριο και δεχόταν καθημερινά τους φίλους του και διαλέγονταν, έως και την στιγμή που γενναία ήπιε το κώνειο. Όταν οι φίλοι κι οπαδοί του ετοίμασαν τη φυγή του, αυτός απέρριψε μονομιάς την πρότασή τους, διότι είναι προτιμότερο να υπομείνει άδικη εκτέλεση παρά να απειθαρχήσει στους νόμους, διότι έτσι καταστρέφεται η Πολιτεία.
Όταν έπινε το κώνειο ρωτήθηκε τι θα ήθελε και αποκρίθηκε να θυσιαστεί κόκορας στον Ασκληπιό, εννοώντας ότι το πνεύμα του απελευθερώνεται από τα πάθη του σώματος!
Όσο για μας, τι να πρωτοθυμηθούμε;
Όρισε τις επιστήμες (Οικονομικός του Ξενοφώντος), τις έννοιες, έφερε στο προσκήνιο τον λογικό άνθρωπο, μέχρι και για το πώς πρέπει να χτίζονται τα σπίτια, τη σωστή διαχείριση των χρημάτων από την εταίρα, …. Τα είπε όλα! ΟΥΔΕΝ ΟΙΔΕ, αλλά μας οδηγεί στην αυτογνωσία και βελτίωση, την ατομική, την κοινωνική, την ανθρώπινη, όσο και ως μέλη της Φύσεως, εν γένει. Ευχαριστώ!
