Εκπαίδευση και Eργασία στη Φιλοσοφία του Γκάντι

(Η Ομιλία του καθηγητή Γιάννη Φίκα για τον Εορτασμό των 144ων Γενεθλίων του Μαχάτμα Γκάντι που έλαβε μέρος τη 2α Οκτωβρίου 2013 στο New York College Αθηνών) 

Η Εκπαίδευση

        Ο Γκάντι[1] θεωρούσε ότι η εκπαίδευση πρέπει να οδηγεί τον άνθρωπο στην πλήρη ανάπτυξη του σώματος, της ψυχής- καρδιάς και του νου. Μόνο ο σωστός και αρμονικός συνδυασμός των τριών αυτών στοιχείων μπορεί να δημιουργήσει έναν ολοκληρωμένο άνθρωπο και αποτελεί την αληθινή οικονομία της εκπαίδευσης.

Συγκεκριμένα αναφέρει: Ένα καλά εκπαιδευμένο σώμα είναι υγιές, ρωμαλέο και νευρώδες. Τα χέρια και τα πόδια μπορούν να κάνουν κάθε εργασία. Η αξίνα, το φτυάρι και το σφυρί είναι τα στολίδια στα  εκπαιδευμένα χέρια που μπορούν να τα χειριστούν. Ένα καλά εκπαιδευμένο σώμα δεν κουράζεται με την πεζοπορία των 30 μιλίων και μπορεί να ανέβει στα βουνά χωρίς να λαχανιάζει.

Η εκπαίδευση του σώματος στη φιλοσοφική θεωρία του Γκάντι αλλά και των μεγάλων δυτικών φιλοσόφων συνδέεται και με την καλλιέργεια των πέντε αισθήσεων που καθημερινά χρησιμοποιεί ο άνθρωπος. Με τη συνειδητή άσκηση των αισθήσεων της αφής, της ακοής, της όρασης, της γεύσης και της όσφρησης ο άνθρωπος αποκτά  καλύτερη επαφή με τον συνάνθρωπό του,  ξεχωρίζει τους αρμονικούς ήχους, παρατηρεί, στοχάζεται και κρίνει, αναζητά το όμορφο και ανακαλύπτει την ουσία των πραγμάτων.

Επιπλέον ο Γκάντι[2] θεωρούσε ότι η εκπαίδευση της καρδιάς δεν μπορεί να μεταβιβαστεί μέσα  από τα βιβλία παρά μόνο με τη ζωντανή παρουσία του δασκάλου. Η παρουσία και ο ζωντανός προφορικός λόγος του δασκάλου γονιμοποιούν την ψυχή και οδηγούν τα μάτια της ψυχής του μαθητή από τον κόσμο των αισθήσεων στον κόσμο των ιδεών. Είναι καθήκον του δασκάλου να διδάξει στους μαθητές του τη διάκριση για μπορούν να ξεχωρίζουν την αλήθεια από το ψέμα. Ο Γκάντι έδινε μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση της καρδιάς, δηλαδή τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του ανθρώπου και θεωρούσε ότι η ηθική εκπαίδευση απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους το ίδιο, ανεξάρτητα από την ηλικία  τους και τον τρόπο που μεγάλωσαν.

Την αρμονική ανάπτυξη της ψυχής και του σώματος μέσω της εκπαίδευσης είχε επισημάνει κι ο Πλάτων, ο οποίος θεωρούσε ότι η εκπαίδευση πρέπει να απευθύνεται σ’ όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες και να περιλαμβάνει γυμναστική για το σώμα και μουσική για την ψυχή[3]. Η γυμναστική επιδρά ευεργετικά στη διαπαιδαγώγηση των νέων, γιατί, όχι μόνο συμβάλλει στη δύναμη και την υγεία του σώματος, αλλά και στην ανάπτυξη της βούλησης και της ψυχικής αντοχής τους. Ο Πλάτων προσθέτει ότι αν κάποιος ανατραφεί αποκλειστικά με γυμναστική κινδυνεύει να γίνει σκληρός και άγριος και αντίστροφα, όποιος ως νέος δεν ασχοληθεί καθόλου με τον αθλητισμό κινδυνεύει να γίνει μαλθακός κι άβουλος. Έτσι, γυμναστική και μουσική θα πρέπει να συνδυάζονται αρμονικά για την ψυχική διάπλαση των ανθρώπων^[4], ενώ η κατ’ εξοχήν παιδαγωγική διαδικασία κατά τον Πλάτωνα  συνεχίζεται με την αριθμητική, τη γεωμετρία, την αστρονομία, την αρμονία και κορυφώνεται με τη διαλεκτική^[5], η οποία οδηγεί τον άνθρωπο στο αγαθό.

 

Η Εργασία

Σημαντικό μέσο εκπαίδευσης και διαμόρφωσης του χαρακτήρα κι όχι απλώς μέσο για την  εξασφάλιση των αναγκαίων της ζωής θεωρούσε ο Γκάντι την εργασία. Η εκπαίδευση τότε μόνο  ολοκληρώνεται,  όταν δηλαδή ο μαθητής είναι έτοιμος να προσφέρει στην κοινωνία.   Γι αυτόν τον λόγο ο Γκάντι πίστευε ότι αν ο μαθητής βρει την ευκαιρία να προσφέρει υπηρεσία ενώ ακόμη σπουδάζει, θα πρέπει να τη θεωρεί ως μια σπάνια ευκαιρία και να την αντιμετωπίζει όχι ως διακοπή των σπουδών του αλλά ως συμπλήρωμά τους.

Συγκεκριμένα αναφέρει[6]: Κάθε παιδί θα πρέπει να διδάσκεται μια χρήσιμη χειροτεχνία που θα του επιτρέπει να δημιουργεί και να παράγει αμέσως με την έναρξη της εκπαίδευσης.

Όπως δεν μπορούμε να ζούμε χωρίς να τρώμε και να αναπνέουμε έτσι είναι αδύνατο να πετύχουμε  οικονομική ανεξαρτησία  και να καταργήσουμε τη φτώχεια  σ’ αυτήν την αρχαία χώρα  χωρίς να επαναφέρουμε την κλωστοϋφαντουργία μέσα στα σπίτια μας.

Και συνεχίζει: Αν ένας κουρέας η υποδηματοποιός πάει στο σχολείο, δεν θα πρέπει να εγκαταλείψει το επάγγελμα του κουρέα  η του τσαγκάρη. Θεωρώ ότι το επάγγελμα του κουρέα είναι εξ ίσου καλό με το επάγγελμα του ιατρού.

Τα παιδιά μας δεν θα πρέπει να μάθουν να απεχθάνονται τη φυσική εργασία. Δεν υπάρχει λόγος να καθίσταται ο γιος του αγρότη άχρηστος μετά την ολοκλήρωση του σχολείου του, επειδή δεν θέλει να εργαστεί στα χωράφια. Είναι λυπηρό που τα παιδιά των σχολείων βλέπουν τη φυσική εργασία με δυσμένεια αν όχι με περιφρόνηση.

Τη σημασία της εργασίας για τον άνθρωπο  είχε τονίσει και ο Ησίοδος στο έργο του Έργα και Ημέρες. Μόνο μέσα από την επίπονη εργασία, αναφέρει ο Ησίοδος, μπορεί ο άνθρωπος να αποκτήσει τα απαραίτητα εφόδια για τη ζωή του. Και προσθέτει: Πριν από κάθε αρετή  οι θεοί  έχουν βάλει  τον ιδρώτα της εργασίας και της ορθής προσπάθειας.

Στην εποχή της Αναγέννησης η αεργία υπήρξε ένα από τα πιο κατακριτέα κοινωνικά φαινόμενα. Για τους φιλοσόφους της εποχής εκείνης η εργασία είναι υποχρεωτική και τιμητική, και όταν όλοι συμμετέχουν σ’ αυτήν, το φορτίο γίνεται πιο ελαφρύ και μοιράζεται δίκαια. Επίσης, τονίζεται ότι η επιλογή της εργασίας πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τις προσωπικές κλίσεις και ικανότητες του ανθρώπου, διότι περισσότερο αξίζει ένας καλός γεωργός ή ένας καλός τεχνίτης  από έναν μέτριο πολιτικό ή ένα μέτριο επιστήμονα.

Κλείνοντας τη συνοπτική αυτή παρουσίαση, ολοκληρωμένος άνθρωπος κατά τον Γκάντι, είναι εκείνος που συνδυάζει αρμονικά την εκπαίδευση με την εργασία, δηλαδή την προσωπική του καλλιέργεια με την προσφορά στην κοινωνία.