Η φυλή των Καλάς στο Βόρειο Πακιστάν
της Δήμητρας Στασινοπούλου*
Η αρχαία φυλή των Καλάς ζει στα απομονωμένα βουνά τουΧίντου Κους (Ινδικού Καυκάσου – μιας προέκτασης των Ιμαλαΐων) στο Πακιστάν,βαθιά στις κοιλάδες του Μπουμπορέτ, του Ρουμπούρ και του Μπιρίρ, κοντά στα απροσπέλαστα ορεινά σύνορα με τις ελεγχόμενες από τους Ταλιμπάν ζώνες του Αφγανιστάν.
Για αιώνες, αυτός ο ανοιχτόχρωμος λαός πολυθεϊστών υποστήριζε ότι κατάγεται από τα στρατεύματα του Μεγάλου Αλέξανδρου, που κατέκτησαν την περιοχή τον 4ο π.Χ. αιώνα Το πώς κατάφεραν να επιβιώσουν αποτελεί ένα μυστήριο. Οι Καλάς είναι ένας λαός που έχει δεσμούς με την Ελλάδα σχεδόν στα πάντα παρά τη μεγάλη γεωγραφική απόσταση που τους χωρίζει. Χορεύουν γύρω από νυχτερινές φωτιές, φτιάχνουν κρασί και επιδίδονται σε αρχαία ολυμπιακά αθλήματα, όπως η πάλη και η σφαιροβολία. Με τα διαπεραστικά γαλαζοπράσινα μάτια τους και τα έντονα χαρακτηριστικά τους η σύνδεση γίνεται πιστευτή, ωστόσο από πρόσφατες γενετικές έρευνες δεν προκύπτει ελληνική καταγωγή.
Κατά τον 19ο αιώνα οι Καλάς κατακτήθηκαν βίαια από τους μουσουλμάνους του Αφγανιστάν. Οι αρχαίοι ναοί τους και τα ξύλινα ειδώλια καταστράφηκαν, οι γυναίκες τους αναγκάστηκαν να κάψουν τις πανέμορφες παραδοσιακές φορεσιές τους και να φορούν μπούρκα ή μαντίλα και όλος ο πληθυσμός αναγκάστηκε, υπό την απειλή όπλων, να ασπαστεί το Ισλάμ. Μόνο ελάχιστα μέλη αυτής της υπό εξαφάνιση φυλής επιβίωσαν σε τρεις απομονωμένες κοιλάδες στα βουνά της περιοχής που θα ανήκε αργότερα στο Πακιστάν.
Πρόκειται για έναν από τους πιο αξιοπρόσεκτους πολιτισμούς του πλανήτη. Με πληθυσμό λίγο παραπάνω από 3.500 άτομα, αποτελούν τη μικρότερη μειονότητα του Πακιστάν, και μια όαση χρωμάτων και ζεστασιάς σε απόλυτη αντίθεση με τη φαινομενικά αφιλόξενη γη που τους περικυκλώνει. Οι κοιλάδες είναι ειδυλλιακές και μοιάζουν με παράδεισο σε σύγκριση με τη φασαρία και το στριμωξίδι των μεγάλων πακιστανικών πόλεων και των τουριστικών αξιοθέατων. Καρυδιές και τζιτζιφιές καλύπτουν τις χαμηλότερες πλαγιές, ενώ προσεκτικά καλλιεργημένα χωράφια με ζαχαροκάλαμα ευδοκιμούν κατά μήκος των ποταμών στο βάθος κάθε κοιλάδας.
Εδώ, βαθιά μέσα στην οροσειρά του Ινδικού Καυκάσου,έρχονται οι ταξιδιώτες για να γευτούν μια άλλη ζωή, μια άλλη εποχή. Τα χωριά δεν είναι παρά μερικά σκόρπια ξύλινα σπιτάκια.
Αν όμως το πρώτο πράγμα που κάνει εντύπωση σε όποιον συναντά τους Καλάς είναι η αφοπλιστική τους φιλοξενία, το δεύτερο είναι η εμφάνισή τους. Η λέξη «Καλάς»σημαίνει «μαύρο» και αναφέρεται στα ρούχα που φορούν οι γυναίκες και τα κορίτσια. Οι άντρες των Καλάς έχουν αντικαταστήσει τις παραδοσιακές φορεσιές τους από μαλλί γίδας με το φαρδύ παντελόνι και πουκάμισο που φορούν οι άντρες σε όλο το Πακιστάν και το Αφγανιστάν. Οι γυναίκες των Καλάς όμως φορούν ακόμα φαρδιά μαύρα βαμβακερά φορέματα με υπέροχα κεντήματα στο μπούστο, στις άκρες των μανικιών και τον ποδόγυρο. Γυάλινες χάντρες κατεβαίνουν σε λεπτούς λαιμούς.Τα καλύμματα της κεφαλής είναι διακοσμημένα με όστρακα και περίτεχνα κεντήματα με έντονα χρώματα, κόκκινο της φωτιάς, φούξια, μπλε, κίτρινο και σμαραγδί που μπλέκονται σε ένα υπέροχο καλειδοσκόπιο. Τα όστρακα που στολίζουν τα καλύμματα της κεφαλής προέρχονται από τις ινδικές ακτές και συμβολίζουν τη γονιμότητα. Σε αντίθεση με πολλούς μουσουλμάνους, οι γυναίκες των Καλάς δεν φορούν μαντίλες και είναι διάσημες για την ομορφιά τους.
Τα μαλλιά τους είναι χτενισμένα σε πέντε κοτσίδες όπου η βασικά, στο κέντρο της κεφαλής, έχει πλεχτεί από νεαρής ηλικίας και δεν έχει κοπεί ποτέ. Στο κεφάλι φοράνε ένα ολοκέντητο καπέλο (Σουσούτ),που θυμίζει ελληνική περικεφαλαία. Λέγεται, πως ο Μ. Αλέξανδρος, την παραμονή κάποιας μάχης, εξέφρασε στους επιτελείς του, τις επιφυλάξεις τους, για την επιτυχή έκβασή της. Τελικά η μάχη κερδήθηκε, χάρη σε απρόβλεπτη πολεμική επέμβαση των γυναικών. Ικανοποιημένος ο Αλέξανδρος, αποφάσισε, να τιμήσει τις γυναίκες,για την αποτελεσματική βοήθειά τους. Κάλεσε γενική σύναξη των ανδρών του και μετά από εξιστόρηση της σημασίας της επέμβασης των γυναικών, τους ζήτησε να δώσουν τις περικεφαλαίες τους στις γυναίκες, που αποδείχτηκαν αξιότερες. Τότε,ένας Στρατηγός, έβγαλε την περικεφαλαία του και την φόρεσε στο κεφάλι της αρχηγού των γυναικών. Σε ανάμνηση του γεγονότος αυτού καθιερώθηκε το «Σουσούτ»και οι γυναίκες δεν το αποχωρίζονται ούτε μια στιγμή της ημέρας, τιμώντας έτσι την τιμή που τους έκανε ο Μεγάλος Βασιλιάς (Ισκαντέρ).
Επειδή οι Καλάς είναι φυσιολάτρες και λατρεύουν πολλούς και διαφορετικούς θεούς, όπως τον Ντεζάο, τον Δημιουργό, ή την Τζαστάκ, θεά της οικογένειας, του έρωτα, του γάμου και του τοκετού. , Είναι απαλλαγμένοι από τις προσταγές του ισλαμικού νόμου μιας και δεν πιστεύουν στον Μωάμεθ. Τα έθιμά τους διαφέρουν πολύ από αυτά των γύρω κοινοτήτων.
Ακολουθούν έναν αυστηρό κώδικα εθίμων και έχουν πολλές θρησκευτικές ιδιαιτερότητες, πράγμα που έχει δημιουργήσει τη φήμη τους μεταξύ ανθρωπολόγων, συγγραφέων (οι Καλάς είναι η μυθική φυλή που περιγράφει ο Κίπλινγκ στο βιβλίο του «Ο άνθρωπος που θα γινόταν βασιλιάς») και, πιο πρόσφατα, ταξιδευτών. Η σεξουαλική ελευθερία δεν ενθαρρύνεται καθόλου και τα ταμπού περί αιμομιξίας υπαγορεύουν ότι οι γάμοι πρέπει να γίνονται με ανθρώπους εκτός των κοιλάδων. Το κόστος της συμμόρφωσης με αυτή την πολιτιστική απαίτηση είναι υψηλό. Με έναν ήδη μειωμένο πληθυσμό, οι χωρικοί συχνά δεν έχουν πολλές επιλογές – πρέπει ή να παντρευτούν και να φύγουν είτε να φέρουν στον δικό τους τόπο ξένους, μουσουλμάνους.
Η γλώσσα των Καλάς σήμερα είναι κυρίως ένα μείγμα περσικών, σανσκριτικών και αρχαίων ελληνικών και είναι προφορική. Δανοί ερευνητές που ασχολήθηκαν από το 1948 μαζί τους είχαν κατασκευάσει έναν τύπο αλφαβήτου που στηρίζεται στο φωνητικό. Σύμφωνα με την ανάλυση των έως τώρα στοιχείων της καθηγήτριας του Αγγλικού Τμήματος του ΑΠΘ, Ελισάβετ Μελά-Αθανασοπούλου, που βρέθηκε το 2007 στην περιοχή, πιστοποίησε επιστημονικά την άμεση επαφή της ελληνικής γλώσσας με αυτή που χρησιμοποιεί η ορεσίβια αρχαία φυλή, στη γλώσσα των Καλάς διαφαίνεται η επίδραση στο λεκτικό μέρος με αρχαιοελληνικές λέξεις που έχουν διασωθεί στη γλώσσα και διατηρούν έως σήμερα την αρχαία σημασία τους. Επίσης, στο συντακτικό μέρος υπάρχει ένα μεγάλο τμήμα με πολλαπλές ομοιότητες στην κλίση των ρημάτων και με γραμματικά φαινόμενα όπως η γενική απόλυτη. Ομοιότητες της κλασικής με την αρχαία ελληνική γλώσσα διαπιστώνονται επίσης στο γραμματικό και το συντακτικό μέρος. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του αρχαιοελληνικού ρήματος «δίδωμι (δίνω)», που στην κλασική γλώσσα είναι dem, το οποίο και στις δύο περιπτώσεις συντάσσεται και χρησιμοποιείται με δοτική (δίδωμι τινί τι). Στην γλώσσα τους βρίσκουμε λέξεις που έχουν κοινές ρίζες με τη δική μας γλώσσα:
ΝΟΜ=όνομα
ΠΑΡΕΙΜ=πορεύομαι, διαβαίνω εκ του πάρειμι
ΧΕΜΑΝ=χειμώνας
ΙΛΑ=έλα
ΔΟΝΤΟΥΓΙΑ=δόντια
DI=δίδω
ΙΣΠΑΤΑ=χαιρετισμός, εκ του ασπάζομαι. Γι’ αυτό φιλιούνται όταν συναντιούνται μετά από καιρό.
Επίσης, «Tο όμορφο», το λένε «εις καλόν», τη γυναίκα «γυναίκ», τα καρύδια «γιουνάν αρύδ», τον Μακεδόνα «Μαχεντόν», τις Χάριτες «Χαρίτας», τους Ίωνες (Έλληνες) «Γιουνάν», τον δήμο «ντίμο», την Αφροδίτη «Αφροντάιν». Αλλά και στη γύρω περιοχή, που μέχρι τα τέλη του προηγούμενου αιώνα ανήκε στην αυτόνομη επικράτεια του Καφιριστάν (χώρα των απίστων κατά τους Μουσουλμάνους, που κατάφεραν να εξισλαμίσουν το μεγαλύτερο ποσοστό των Καφίρς), συναντά κανείς στους χαιρετισμούς τους λέξεις όπως «χάιρε, χαϊρέτα, γιάμασις».
Από το 1994 η ομάδα εθελοντών που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του δάσκαλου κ. Θ. Λερούνη προσπάθησε να βοηθήσει τους Καλάς να επιλύσουν κάποια απ’ τα προβλήματά τους. Με τις πρωτοβουλίες του και με χρήματα της Ελληνικής Κυβέρνησης, Ελληνικών εταιριών, αλλά και των εθελοντών, χτίστηκαν σχολεία, στα οποία, εκτός από τα άλλα μαθήματα, μαθαίνουν να γράφουν και να διαβάζουν τη γλώσσα τους, κατασκευάστηκαν λουτρά, βρύσες και περιφράχτηκαν πηγές, για να μη μολύνεται το νερό από τα ζώα. Αναστηλώθηκαν βωμοί και διατηρήθηκαν παραδοσιακοί χώροι. Ανακαινίστηκαν τα σπίτια μητρότητας και περιορίστηκε η θνησιμότητα βρεφών και γυναικών. Κατασκευάστηκε πολιτιστικό κέντρο με ιατρεία. Δημιουργήθηκε λαογραφικό μουσείο για τη διάσωση παραδοσιακών αντικείμενων. Τον Θανάση Λερούνης απήγαγαν οι Ταλιμπάν το 2009 και έμεινε αιχμάλωτος για εφτά μήνες στο Αφγανιστάν.
Τα σπίτια των Καλάς, που θυμίζουν μακεδονικό χαγιάτι, είναι αμφιθεατρικά χτισμένα στην πλαγιά του βουνού, με πέτρες που συμπλέκονται με χοντρούς κορμούς δέντρων και με συνδετικό υλικό λάσπη από το ποτάμι. Η σκεπή (χωμάτινη) του πρώτου σπιτιού, γίνεται αυτή του δεύτερου, από πάνω κ.ο.κ. Το είδος αυτός αρχιτεκτονικής προτιμάται για οικονομία καλλιεργήσιμης γης, που είναι λιγοστή και δεύτερον για λόγους ετοιμότητας συλλογικής άμυνας. Ο εσωτερικός χώρος αποτελείται από μία αίθουσα,που στο κέντρο υπάρχει η εστία και από πάνω της, στο ύψος της σκεπής, είναι μία τρύπα, για να βγαίνει ο καπνός. Για λόγους προστασίας από το κρύο υπάρχει μόνον ένα παράθυρο. Πρέπει να σημειώσουμε, ότι οι Καλάς είναι οι μόνοι στην περιοχή που χρησιμοποιούν καθίσματα, σε αντίθεση με τους Μουσουλμάνους που κάθονται σταυροπόδι. Μάλιστα, τα διακοσμούν με σκαλιστά ελληνικά σχέδια, όπως το αστέρι της Βεργίνας, το μαίανδρο κ.α. Είναι δε όμοια με τα σκαμνιά που βρέθηκαν στις ανασκαφές της Βεργίνας και εκτίθενται στο Μουσείο της Θεσ/νίκης.
Το πιο αξιοσημείωτο έθιμό τους όμως είναι μάλλον το Μπασαλί, μια ξύλινη καλύβα σε κάθε χωριό όπου, κάθε μήνα, αποσύρονται οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της περιόδου τους. Οι καλύβες αυτές δεν είναι για τις γυναίκες απλώς ένα μηνιαίο διάλειμμα από τις υποχρεώσεις τους, αλλά αποτελούν θεμελιώδες κομμάτι των θρησκευτικών πεποιθήσεων των Καλάς και αποδεικνύουν πως τα πάντα, από την τοποθεσία, τη συμπεριφορά, το φύλο και τα αντικείμενα,χωρίζεται σε σφαίρες αγνού (Onjesta)και ακάθαρτου (Pragata).Ο διαχωρισμός αυτός εξηγεί και το γιατί οι άντρες επιτρέπεται να προσέχουν τα κοπάδια στα ψηλότερα βοσκοτόπια ενώ οι οικιακές εργασίες παραμένουν αυστηρά τομέας των γυναικών στις κοιλάδες.
Κεντρικό σημείο της ζωής των Καλάς αποτελούν τα πανηγύρια. Τα ακάθαρτα άτομα δεν γίνονται δεκτά στο πανηγύρι αν πρώτα δεν εξαγνιστούν. Στην τελετή εξαγνισμού χρησιμοποιείται η φωτιά και κουνούν κλαδιά κυπαρισσιού πάνω από το κεφάλι του αμύητου.
Με το ετήσιο πανηγύρι Τζόσι, που πραγματοποιείται στο τέλος Μαΐου, οι Καλάς υποδέχονται την άνοιξη. Το γάλα παίζει σημαντικό ρόλο σ’αυτό το πανηγύρι. Όχι όμως οποιοδήποτε γάλα, αλλά γάλα που έχει φυλαχτεί για δέκα μέρες, ειδικά για την περίσταση. Οι Καλάς το χρησιμοποιούν για να εξαγνίσουν νεογέννητα και σπίτια. Ταΐζουν το γάλα στα νεογέννητα, αλλά ραντίζουν επίσης μ’ αυτό σπίτια και αντικείμενα. Στο τέλος των εορτασμών ρίχνουν φύλλα στα κεφάλια των συμμετεχόντων για να δηλώσουν τον ερχομό της άνοιξης.
Άλλο πανηγύρι των Καλάς είναι το Ουτσάου, που γιορτάζεται κάθε φθινόπωρο. Η πιο σημαντική γιορτή όμως είναι το Τσάουμος, στη μέση του σκληρού χειμώνα, τον Δεκέμβριο. Η γιορτή αυτή σηματοδοτεί και πανηγυρίζει το τέλος του θερισμού και εκείνη την περίοδο θυσιάζουν ζώα που θα τους εξασφαλίσουν τροφή για τον χειμώνα.
Οι Καλάς ήταν πάντα υπερήφανοι για τον τρόπο ζωής τους και πλέον υπερηφανεύεται γι’ αυτούς και το υπόλοιπο Πακιστάν. Παλιότερα ήταν εξοστρακισμένοι από τους γείτονές τους και είχαν αναγκαστεί να καταφύγουν βαθιά στα βουνά λόγω των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων, ενώ με δυσκολία τους ανέχονταν. Μόνο πολύ πρόσφατα, από τότε που βελτιώθηκαν οι επικοινωνίες και το τουριστικό ενδιαφέρον αυξήθηκε, επιχείρησαν οι πακιστανικές αρχές να κατανοήσουν αυτόν τον υπέροχο πολιτισμό.
*Αναδημοσίευση με μικρές αλλαγές από το ηλεκτρονικό βιβλίο της Δήμητρας Στασινοπούλου,
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
www.kalashpeople.com
www.emergingpakistan.gov.pk/travel/place-to-visit/gilgit-baltistan/chitral-valley/
www.huffpost.com/entry/pagan-kalash-people-of-pakistan_b_4811627 By Brian Glyn Williams
www.rferl.org/a/28439107.html RADIO FREE EUROPE, RADIO LIBERTY
en.sae.gr/?id=15425 Study proves common elements shared by Kalash language and Ancient Greek
gnosticwarrior.com/the-kalash-people.html
www.thebrokebackpacker.com/exploring-the-kalash-valley-in-pakistan/
Blight, Tim. Pakistan Traveller – Kindle Edition.
Safia Haleem. Pakistan – Culture Smart: Kindle Edition
en.wikipedia.org/wiki/Greco-Buddhist_art
balkhandshambhala.blogspot.com/2012/11/gandharan-bodhisattva.html
www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/an-ancient-community-in-pakistan-fades-as-conversions-to-islam-take-a-toll/2018/11/11/a5187be6-dd22-11e8-8bac-bfe01fcdc3a6_story.html?utm_term=.438e4a6b1e89 Haq Nawaz Khan
Φωτογραφικά βιβλία της Δήμητρας Στασινοπούλου στα ΙΝΔΙΚΑ:
Παραγκουπόλεις της Καλκούτας – Τόποι Ελπίδας και Αξιοπρέπειας, ΙΝΔΙΚΑ 2016
Η ζωή στη Νάγκαλαντ, ΙΝΔΙΚΑ 2017
Ασσάμ – Η Βορειοανατολική πολιτεία της Ινδίας, ΙΝΔΙΚΑ 2017
Οδοιπορικό στο βόρειο Πακιστάν – Από την Πεσαβάρ στις φυλές των Καλάς, ΙΝΔΙΚΑ 2018
