Βεδάν-τα και Καταστάσεις Συνειδησίας
Του Padma Sri Νικόλα Καζάνα
Εισαγωγή
Σε προηγούμενο άρθρο μου, στα IΝΔΙΚΑ, Βεδάν-τα και Μέθοδος (Σεπτ. 2024), εξέτασα μερικές βασικές αρχές της φιλοσοφίας και ψυχολογίας Vedānta, κυρίως του μονιστικού συστήματος advaita που ανέπτυξε ο πρώτος Śaṅkarācārya, γνωστός ως Ādiśaṅkara. Στο παρόν άρθρο εξετάζω τις καταστάσεις συνειδησίας που στο μονιστικό Βεδάντα έχουν μια προσέγγιση πολύ διαφορετική από τα φιλοσοφικά ή/και ψυχολογικά συστήματα της Δύσης.
Πρώτα μια διευκρίνηση. Βάζω την παύλα Βεδάν-τα για την προφορά που πρέπει να είναι όχι όπως γάντι, μαντρί, κόντρα, κλπ., αλλά «σαν τροφή, κάν’ το» ή το αγγλικό An-thony.
Δεύτερη διευκρίνηση. Η λέξη «συνειδησία» δεν μοιάζει να υπάρχει ως ανεξάρτητο λεκτικό στοιχείο. Υπάρχει α-συνειδησία, αυτό-συνειδησία, ευσυνειδησία – όχι, παραδόξως,«συνειδησία». Την χρησιμοποιώ με την έννοια «συνειδητότητα» (μια άκομψη λέξη) ή «συνείδηση» ως δύναμη, ικανότητα, λειτουργία επίγνωσης ή συναίσθησης. Μεταφράζει την αγγλική consciousness, ενώ η “συνείδηση” μεταφράζει την αγγλική conscience – ένα ηθικό στοιχείο στον ψυχισμό μας που μας “τύπτει” κι έτσι έχουμε “τύψεις”. Η λέξη consciousness, όπως και η συνηθισμένη μετάφραση “συνείδηση” χρησιμοποιείται συχνά αόριστα κι έχει την έννοια, ιδίως στη φράση “stream of consciousness ροή συνειδήσεως”, της γενικής νοητικής δραστηριότητας, δηλαδή σκέψεις, σχεδιασμοί, υπολογισμοί, εγωισμός διαθέσεις, συναισθήματα και παρόμοιες ενέργειες στον νου μας.
Με τη συνειδησία παρατηρούμε όλα όσα συμβαίνουν στον νου μας, ενώ αυτή η ίδια μένει απαρατήρητη, αθέατη. Διότι είναι ο έσχατος παρατηρητής/θεατής – και δεν υπάρχει κάτι άλλο να την παρατηρήσει. Πιο πρακτικά, αυτήν τη στιγμή εσείς διαβάζετε αυτήν την αράδα, ακούτε τα λόγια να ηχούν στον νου σας κι έχετε συναίσθηση, επίγνωση, των ήχων, των εννοιών και της σημασίας τους. Αυτή είναι μια εκδήλωση της έμφυτης δύναμής μας συνειδησίας. Στη σανσκριτική είναι cit, caitanya, και prajñānα.
Δυτική προσέγγιση
Η σύγχρονη δυτική προσέγγιση είναι κάπως περίπλοκη λόγω των ποικίλων σχολών ή κλάδων Ψυχολογίας. Μια τέτοια σχολή ή τάση είναι αυτή της transpersonal psychology, «υπερπροσωπική ψυχολογία» με τρία συστατικά: α) altered states of consciousness “αλλοιωμένες καταστάσεις συνειδησίας”, ή, “μεταβολές συνειδησίας”. β) Προώθηση διεύρυνσης κι εκλέπτυνσης ή ανύψωσης συνειδησίας. γ) Μελέτη αποκρυφισμού και ανατολικών συστημάτων όπως Γιόγκα, Βεδάντ-α, Βουδισμός, Ζεν κλπ. Οι R. Mann (1984) και R. Ornstein (1973) και πολλοί άλλοι έχουν ερευνήσει το θέμα το οποίο πρώτος εξέτασε ο William James στις αρχές του 20 ου αιώνα (1902) στο μνημειώδες έργο του Varieties of Religious Experience.
Υπάρχουν και οι κατ’ εμέ αυθαίρετες και αμφίβολες καταστάσεις του Φρόιντ και ακολούθων του με το υπο-συνείδητο ή α-συνείδητο, το λίμπιντο κλπ., τις οποίες αφήνω στην άκρη.
Πολύ πιο ενδιαφέρουσες είναι οι καταστάσεις που κατηγοριοποιούν ορισμένοι αποκρυφιστές: α) ύπνος βαθύς, ύπνος με όνειρα, και υπνοβασία· β) ξύπνος ή αφύπνιση ονειρική, ξύπνος με προσοχή, και εγρήγορση ή επαγρύπνηση· γ) αυτογνωσία ή αυτοσυνειδησία και δ) αντικειμενική ή οικουμενική/συμπαντική συνειδησία (Ouspensky 1950). Οι πρώτες δυο της πρώτης κατηγορίας είναι πασίγνωστες, κοινές σε όλους – με την υπνοβασία να εμφανίζεται σε λίγες περιπτώσεις. Η πρώτη της δεύτερης κατηγορίας επίσης – ονειρική αφύπνιση που είναι η συνηθισμένη καθημερινή μας κατάσταση ξύπνου. Η κατάσταση προσοχής δεν είναι τόσο κοινή ή συχνή και η πλήρης εγρήγορση ή επαγρύπνηση είναι σπάνια. Ακόμα πιο σπάνια απαντάται η αυτοσυνειδησία όπου το άτομο γνωρίζει τα πάντα για τον αληθινό Εαυτό του. Η τέταρτη είναι ακόμα πιο σπάνια. Λίγοι άνθρωποι στη γνωστή μας Ιστορία φαίνεται να είχαν φθάσει αυτές τις καταστάσεις, μεγάλοι δάσκαλοι και μύστες όπως Ādiśaṅkara, ο Πλάτων, ο (Ψευδο-) Διονύσιος Αεροπαγίτης, Meister Eckhart και όμοιοι
.
Αυτές οι ανώτερες καταστάσεις δεν μπορούν να μελετηθούν θεωρητικά από κοινούς ανθρώπους, λόγιους ή πανεπιστημιακούς. Όπως παρατηρούν μερικοί εξειδικευμένοι (π.χ. J. Strange 1978) δεν μπορεί ο νους σε ονειρική αφύπνιση, ή έστω με κάποια προσοχή να είναι ο αμερόληπτος και οξυδερκής ερευνητής-παρατηρητής-εκτιμητής που θα εκτιμήσει ανώτερες, πνευματικές καταστάσεις συνειδησίας. Συστήματα όπως Γιόγκα, Βεδάντα, Ζεν μπορούν να μελετηθούν μόνο μετά από πολλά έτη πρακτικής εφαρμογής στον εαυτό μας. Ας λάβουμε υπόψη, επίσης, πως είναι ολέθρια η εδραιωμένη σε πολλούς κύκλους αντίληψη πως η συνηθισμένη “ονειρική αφύπνιση”, με τη συνεχή ροή σκέψεων, τα σκαμπανεβάσματα συγκινήσεων, την αφαίρεση σε κυκλωτό σκέψιμο, που τρέχει μηχανικά, και παρόμοια, είναι η νορμάλ, κανονική κατάσταση για τον άνθρωπο και αποτελεί βασικό κριτήριο για την αξιολόγηση άλλων καταστάσεων συνειδησίας. Παρουσιάζουν οι εξειδικευμένοι πως η διαφορά σε κατανόηση και δράση μεταξύ ανθρώπων σε Αυτογνωσία ή Αντικειμενική Συνειδησία και ανθρώπων σε Ονειρική Αφύπνιση είναι όση και η διαφορά μεταξύ ανθρώπων σε Ονειρική Αφύπνιση (γνωστή σε όλους) και υπνοβατών.
Οι ίδιοι γράφουν ακόμα πως άνθρωποι σε Ονειρική Αφύπνιση μπορούν αν το θέλουν, με μελέτη κι εργασία να διαλύσουν τα όνειρα, τις συνήθειες σε σκέψη και δράση και τους περιορισμούς σε κατανόηση και ευρύτητα πνεύματος και να ανέλθουν ψηλότερα – σε αυτό που τα ανατολικά συστήματα ονομάζουν “φώτιση” ή “λύτρωση” (Mann 1984: 134-144).
Οι τέσσερις καταστάσεις στο σύστημα Βεδάντα
Η φιλοσοφία Βεδάντα παρουσιάζει τις καταστάσεις συνειδησίας πολύ διαφορετικά – ιδίως όπως διατυπώνεται στη σχετικά σύντομη Māṇḍūkya Ουπ(ανισάδα).
Ποιες είναι οι γνωστές τρεις καταστάσεις συνειδησίας στο σύστημα Βεδάντα;
Η πρώτη είναι η jāgrat = η συνηθισμένη αφύπνιση. Η δεύτερη είναι svapna = η ονειρική κατάσταση (στον ύπνο ή ονειροπόληση στον ξύπνο). Η τρίτη είναι suṣupti (ή suṣupta) = βαθύς, δίχως όνειρα ύπνος.
Η τέταρτη είναι turīya (= τέταρτη!) = ο ένας ενιαίος Εαυτός (Bṛhadāranyaka Ουπ. 1.4.7), ο γνώστης, θεατής των πάντων (ίδιο 4.3.30) που είναι η αιτία, ουσία και πηγή των πρώτων τριών, το αμετάβλητο υπόστρωμα των πάντων, και το Απόλυτο Μπράχμαν.
Ένας πίνακας βοηθάει με τα σώματα και τις υποστάσεις:
Σώμα | Υπόσταση στο άτομο | Υπόσταση στο σύμπαν |
ένθεο (ΩΜ) | ātman (Εαυτός) | brahman (Απόλυτο) |
υλικό κορμί (Α) | jāgrat / vaiśvānara | virāṭ (υλικό σύμπαν) |
νους, λεπτό (ΟΥ) | svapna / taijasa | hiraṇyagarbha (χρυσός σπόρος) |
πνεύμα/φύση (Μ) | suṣupti / prājña | īśvara (παντοδύναμος) antaryamin (έσω-ρυθμιστής) avyākṛta (αδιαίρετος) |
Στον πίνακα συμπεριλαμβάνεται και ο praṇavaśabda πρωταρχικός ήχος ΩΜ που στη σανσκριτική αποτελείται από τρεις ήχους Α+ΟΥ+Μ (= ΩΜ) και παρουσιάζεται πλήρως στη Māṇḍūkya Ουπ. Οι συμπαντικές υποστάσεις δίνονται από τον πρώτο Śaṅkarācārya στα σχόλιά του στα χωρία 3-7 της Ουπανισάδας.
Αυτό σε απλή περιγραφή είναι το σύστημα catuṣpād με την απόλυτη Συνειδησία να εκδηλώνεται στις τρεις γνωστές μας καταστάσεις – ύπνου, ονείρου και ξύπνου ή αφύπνισης. Αυτή η τετραπλή διάταξη έχει αρκετές προηγούμενης διατυπώσεις στη Βεδική Παράδοση. Μια πρώτη μνεία βρίσκεται στον ύμνο του Rg-Veda 1.164.45:
catvā́ri vā́k párimitā padā́ni tā́ni vidur brāhmaṇā́ yé manīṣíṇaḥ|
gúhā trī́ṇi níhitā néňgayanti turī́yaṃ vācó manuṣyā vadanti ||
Υπάρχουν 4 επίπεδα λαλιάς: τα γνωρίζουν οι γνωστικοί βραχμάνοι. Τα τρία μένουν κρυμμένα, δεν προκαλούν κίνηση. Το τέταρτο το μιλούν οι άνθρωποι. (Αυτό το τέταρτο είναι η κοινή καθομιλουμένη.)
Πολύ αργότερα προσδιορίζονται αυτά ως εκδηλωμένη χοντρή ομιλία (το τέταρτο επίπεδο), νοητική διατύπωση, αιτιακή σύλληψη και η πηγή. Μα τα 4 επίπεδα παρουσιάζονται ως επίπεδα Συνειδησίας στη Μεγάλη του Δάσους Ουπ. Bṛhadāraṇyaka Up. 1.2.17-19
1.2.1.16. Ρώτησε λοιπόν ο Ajātaśatru: «Όταν αυτός [ένας άνθρωπος] κοιμόταν εδώ, πού ήταν ο Πρωτάνθρωπος puruṣa που είναι όλος εμπειρική κατανόηση (vijñāna); Από πού ήρθε εδώ;» Ο Gārgya δεν ήξερε την απάντηση. [puruṣa Πρωτάνθρωπος: το Πρόσωπο, Πνεύμα του ανθρώπου.]
2.1.17. Ο Ajātaśatru μίλησε: «Όταν αυτός κοιμόταν εδώ, ο Πρωτάνθρωπος, που είναι όλος εμπειρική κατανόηση, πήρε στη δική του κατανόηση την κατανόηση αυτών των ζωτικών λειτουργιών κι αναπαύθηκε στον χώρο της καρδιάς. Όταν αυτός ο Πρωτάνθρωπος τις απορροφά (grah-), τότε ο άνθρωπος λέγεται svapiti δηλ. «κοιμάται»: τότε η ζωτική πνοή (prāṇa) είναι απορροφημένη, ομοίως η ομιλία, η όραση, η ακοή και ο νους. [Με άλλα λόγια η γνωστική δύναμη αισθητήριων λειτουργιών απορροφιέται από και μένει μέσα στη γνωστική δύναμη του εσώτερου puruṣa. Βέβαια το αναπνευστικό και κυκλοφοριακό εξακολουθούν να λειτουργούν ενώ οι αισθήσεις δεν αποσυνδέονται εντελώς από το περιβάλλον. Γι’ αυτό άλλωστε όταν ο βασιλιάς κούνησε τον κοιμισμένο εκείνος ξύπνησε.]
2.1.18. Οπουδήποτε κινείται [ο Πρωτάνθρωπος] στα όνειρα του, αυτοί είναι οι κόσμοι του. Μοιάζει τότε να γίνεται μεγάλος βασιλιάς ή σπουδαίος βραχμάνος ή να φτάνει σε ανώτερες ή κατώτερες καταστάσεις. Όπως ένας μεγάλος βασιλιάς θα περιφερόταν με τη συνοδεία του όπως θέλει μέσα στο βασίλειο του, έτσι κι ο Πρωτάνθρωπος, έχοντας απορροφήσει τις ζωτικές πνοές (prāṇa-), περιφέρεται όπως θέλει μέσα στον δικό του οργανισμό» (śarĩra). [Εδώ αναφέρεται η ονειρική κατάσταση. Αλλά, τονίζει ο Ś στο σχόλιό του εδώ, ο θεατής των ονείρων δεν επηρεάζεται καθόλου και μένει αγνός.]
2.1.19. Όταν όμως είναι σε βαθύ ύπνο [δίχως όνειρα] και δεν γνωρίζει τίποτα, τότε γλιστρά πίσω (praty-ava-sṛp-) μέσω των 72.000 νευρο-καναλιών (nāḍī-), που λέγονται hitā και επεκτείνονται από την καρδιά στο περικάρδιο [και στον οργανισμό], και αναπαύεται εκεί. Μένει εκεί όπως ένας νέος, ή μεγάλος βασιλιάς ή σπουδαίος βραχμάνος, αναπαύεται στην κορύφωση (atighnī-) της μακαριότητας.
Στον βαθύ ύπνο δεν υπάρχουν όνειρα ούτε οποιαδήποτε γνώση αντικειμένων. Για τις nāḍī που λέγονται hitā (= λεπτότατα κανάλια, νεύρα) βλ. επίσης Μεγάλη του Δάσους Ουπ. 4.2.3. Στην Kauṣītakī Ουπ. το τέταρτο και τελικό κεφάλαιο περιέχει σχεδόν την ίδια συζήτηση μεταξύ Gārgya και Ajātaśatru και στο χωρίο 4.19 αναφέρονται οι nāḍī/ hitā. Το ρήμα praty-ava-sṛp «γλιστρώ, σέρνομαι προς και κάτω» (sṛp = ελλ έρπω) είναι δύσκολο: μερικοί ερμηνεύουν «επιστρέφει» (Ṥ), άλλοι «βγαίνει έξω από την καρδιά». Η πρώτη ερμηνεία μοιάζει πιο σωστή διότι το κείμενο υπονοεί πώς ο puruṣa βγήκε σε περιοδεία στα όνειρα και τώρα γύρισε για βαθιά ανάπαυση. (Κάποιος ερμηνεύει την atighnī ως αποχαύνωση μετά την ηδονή του οργασμού που έχει ο νέος κλπ. Μα η ίδια η κατάσταση βαθύτατης ανάπαυσης είναι η κορυφαία μακαριότητα: βαθύς δίχως όνειρα ύπνος.)
Εδώ έχουμε τις τρεις υποστάσεις αφύπνισης ή ξύπνου, ονείρου και βαθύ δίχως όνειρα ύπνο. Ο ίδιος ο Εαυτός, πέρα από δυισμό και πολλαπλότητα, είναι η τέταρτη, η Πρωταρχή/Πρωταιτία/Πρωτουσία, Απόλυτη Συνειδησία. Αυτό δηλώνεται ρητά στα χωρία 1.2.4.14 και 1.2.5.19 της Ουπανισάδας. Στη δε Māṇḍukya Up. (7, 12) μετά τις τρεις καταστάσεις δίνεται η 4η, απλά ως τέταρτη caturtha, μα στα σχόλια του Gauḍapāda, δασκάλου, όπως θεωρείται του Śaṅkara, λέγεται Turīya (= τέταρτη) και αυτός ο όρος υιοθετείται και από τον Śaṅkara κι έχει παραμείνει σε μεταγενέστερα κείμενα ως συνώνυμο του Εαυτού: είναι κατάσταση/παρουσία απερίγραπτη και απερινόητη, ο Εαυτός δίχως κάτι άλλο, “δίχως-δεύτερο” a-dvaita.
Όμοιες περιγραφές βρίσκονται και σε άλλες Ουπανισάδες, όπως Chāndogya 8.7-12, Praśna 6.5-6 και Maitrī 6.19, 7.11. Ο ήχος ΩΜ αναφέρεται πρώτα στη Ch Up 1.1.1.
Ο Śaṅkara και βαθύς ύπνος
Στη Δύση γενικά και σε πολλά μέρη του κόσμου πλέον κυριαρχεί η αντίληψη πως ο υλικός κόσμος στον οποίο ζούμε και τον οποίο μελετούν επιστάμενα οι επιστήμες (Φυσική, Χημεία κλπ.) είναι η πραγματικότητα και, συχνά, η μόνη πραγματικότητα. Όλες οι άλλες απόψεις, όπως η νοημοσύνη, η πνευματικότητα, είναι επιφαινόμενα, παράγωγα φυσικών ηλεκτροχημικών διεργασιών. Παραγνωρίζεται ή ξεχνιέται η θρησκευτική άποψη της παμπαρουσίας του Θεού, η μελλοντική κατάλυση του κόσμου μας κι η έλευση της βασιλείας του Θεού. Έτσι η κοινή, καθημερινή κατάσταση ξύπνου ή αφύπνισης με όλη την κίνηση, αντιληπτικότητα και δράση της, θεωρείται η βασική, κανονική και ανώτερή μας κατάσταση, ενώ ο ύπνος είναι ένα φυσιολογικά αναγκαίο για αναπλήρωση ενέργειας διάλλειμα και τα όνειρα μια περιστασιακή ενδιάμεση κατάσταση. Ο ύπνος γενικά θεωρείται σχεδόν ισότιμος της αναισθησίας, στην δε κλασική αρχαιότητα, ήταν αδελφός του θανάτου.
Στη φιλοσοφία Βεδάντα η σημασία και αξία των τριών καταστάσεων (και η αξία τους από την πνευματική άποψη) ανατρέπεται. Ο ύπνος είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα κι έχει για την πνευματική άποψη πολύ μεγαλύτερη σημασία και αξία.
Αργότερα στο 4.3.21, έχοντας ήδη περιγράψει την υπόσταση ονείρων η Bṛhadāraṇyaka Ουπ. δίνει μια ακόμα περιγραφή του βαθύ ύπνου:
Αυτή τώρα είναι η άποψη [του Εαυτού puruṣa/ātman] ελεύθερη από επιθυμία, από κακό και από φόβο. Είναι όπως όταν ο άντρας σφιχταγκαλιάζεται από την αγαπημένη του γυναίκα και δεν γνωρίζει τίποτα έξω ή μέσα· έτσι και ο Εαυτός σφιχταγκαλιασμένος από τον [Υπέρτατο] Εαυτό της σοφίας (prājña-)δεν γνωρίζει τίποτα εξωτερικό ή εσωτερικό. Σαφώς αυτή είναι η άποψη όπου κάθε επιθυμία είναι εκπληρωμένη: είναι ο ίδιος ο Εαυτός (ātman), ελεύθερος από επιθυμίες και θλίψη.
4.3.22. Εδώ ο πατέρας είναι μη-πατέρας, η μητέρα μη-μητέρα, οι κόσμοι μη-κόσμοι, (.…) Εδώ ο κλέφτης είναι μη-κλέφτης, ο φονιάς μη-φονιάς, ο παρίας (cāṇḍāla) μη-παρίας, (.…) ο ασκητής μη-ασκητής. Εδώ [το άτομο] δεν ακολουθείται ούτε από αξιωσύνη (puṇya-) ούτε από κακό (pāpa-): έχει διαβεί πέρα απ’ όλες τις θλίψεις της καρδιάς.
4.3.23. Εδώ δεν βλέπει τίποτα. Δεν βλέπει κάτι αλλά βλέπει, διότι δεν είναι δυνατό να χαθεί/διακοπεί η ικανότητα θέασης (dṛṣṭi) του θεατή (draṣṭṛ), αφού αυτή είναι ακατάλυτη. Δεν βλέπει κάτι, όμως, διότι δεν υπάρχει κάτι άλλο, ξεχωριστό από τον Εαυτό που θα το έβλεπε.
Ο Śaṅkara επικροτεί στα σχόλιά του στην Ουπανισάδα κι επαναλαμβάνει την ιδέα πως ο Εαυτός αναπαύεται σε μακαριότητα στον βαθύ ύπνο στην αγκάλη του υπέρτατου Εαυτού, μα χωρίς να έχει συγχωνευτεί στην απόλυτη ενότητα και πληρότητά του. Αυτό είναι πολύ σημαντικό διότι πολλοί παλαιοί και σύγχρονοι σχολιαστές (Sharma 2004: 19-21, Fort 1990: 55) αναφέρουν ένα απόσπασμα στη Chāndogya Ουπανισάδα όπου το κείμενο μοιάζει να λέει πως στον βαθύ ύπνο η συνειδησία αφανίζεται. Εδώ, o Prajāpati διδάσκει τον Indra και, έχοντας οδηγήσει τον μαθητή πέρα από τον ξύπνο και το όνειρο, του λέει πως ο Εαυτός (ātman) είναι ο βαθύς ύπνος όπου το άτομo είναι “όλο συγκεντρωμένο” (samasta) και “πλήρως ευχαριστημένο/ήρεμο” (samprasanna). Μα ο Indra σκέφτεται πως στον βαθύ ύπνο το άτομο δεν γνωρίζει πως υπάρχει, δεν γνωρίζει τον Εαυτό του ή κάτι άλλο: το ίδιο έχει χαθεί! Και όντως έτσι φαίνεται σε όλους. Μα, βέβαια και φυσικά, το άτομο, η αντίληψη, συνειδησία του, δεν έχει χαθεί ούτε καν διακόπτεται. Αυτό που έχει χαθεί είναι ξεχωριστά αντικείμενα και κινήσεις. Γι’ αυτό και στο σχόλιό του εδώ ο Śaṅkara λέει πως η λέξη eva (=όντως, πράγματι) πρέπει να ερμηνευθεί ως iva (= σάμπως): δηλαδή, “είναι σαν να έχει χαθεί”.
Και βέβαια στα σχόλιά του στην Bṛhadāraṇyaka 4.3.21-23 εξηγεί, όπως λέει και η Ουπανισάδα (4.3.23), πως ο άνθρωπος στον βαθύ ύπνο δεν βλέπει, δεν γνωρίζει τίποτα διότι δεν υπάρχει τίποτε άλλο ξεχωριστό εκτός συνειδησίας, καμία εντύπωση, κίνηση, μορφή, όπως στον ξύπνο (μορφές, κινήσεις, εντυπώσεις). Το αναφέρει επίσης, στο σχόλιό του στη Chāndogya (8.3.4) ενώ στο χωρίο 8.6.3 αναφέρει πως στον βαθύ ύπνο δεν υπάρχει επίδραση από την ακαθαρσία που έρχεται από υλικά πράγματα (kāluṣya).
Αλλά αυτή η κατάσταση δεν είναι η turῑya, η απόλυτη ενότητα του Eαυτού.
Śaṅkara περί ξύπνου και ονείρων
Παρότι ο Śaṅkara επικεντρώνεται στην turīya, που είναι ο Εαυτός ή το Απόλυτο Μπράχμαν, ωστόσο αφιερώνει χρόνο στην εξέταση των άλλων καταστάσεων – ύπνου, ονείρου και ξύπνου. Τον βαθύ ύπνο τον εξετάσαμε. Αλλά πρέπει να έχουμε υπόψη μας πάντα πως και ο βαθύς ύπνος, με την ευδαιμονία/μακαριότητα και γειτνίασή του στην τέταρτη, που είναι η Πρωταρχή των πάντων, και οι άλλες δύο καταστάσεις είναι για τον φιλόσοφο υπερεπιβολές (adhyārepa, adhyāsa) στη μοναδική πραγματικότητα του Άτμαν/Μπράχμαν – αποκυήματα της māyā (=ψευδαίσθηση, προβολή, πλάνη) και avidyā (=άγνοια). Και οι τρεις υποστάσεις χαρακτηρίζονται από άγνοια του Αληθινού Όντος.
Τα όνειρα είναι νοητικά δημιουργήματα φτιαγμένα μέσα στον νου από εντυπώματα που προέρχονται κυρίως, μα όχι αποκλειστικά, από τη ζωή στον ξύπνο. Όσον αφορά την πνευματική ανάπτυξη που χρειάζεται και βασίζεται στην αντιληπτικότητα και δράση στην υλική, εγκόσμια ζωή, τα όνειρα είναι πιο απομακρυσμένα από την πραγματικότητα του ξύπνου και δεν βοηθάνε. Ο δράστης, η δράση και το περιβάλλον στα όνειρα είναι καθαρά νοητικό φαινόμενο δίχως επίδραση σε πρόσωπα και πράγματα στον υλικό κόσμο όπου ζούμε. Κι ένας άνθρωπος που βλέπουμε σε όνειρο δεν γνωρίζει τίποτα για ό,τι συνέβη στο όνειρο και αν πεθαίνει στο όνειρο, τον βλέπουμε ζωντανό στον ξύπνο! (Σχόλια του Śaṅkara στην Brhadaranyaka Up 4.3. 9-13, Chandogya Up 8.12.3 και Brahmasūtra 3.2.3-6.)
Από μια άλλη άποψη, βέβαια, υπάρχει μεγαλύτερη αλλαγή στα όνειρα καθώς το τοπίο μεταβάλλεται, η δράση και τα πρόσωπα ή πλάσματα. Η αίσθηση του χρόνου επίσης είναι πολύ διαφορετική στα όνειρα από αυτήν του ξύπνου. (Σχόλια στο Brahmasūtra 2.2.3 και Gauḍapāda-Karika 2.2.14, 4.34.38). Και, όπως ήδη αναφέρθηκε, δεν υπάρχουν συνέπειες στην ζωή ξύπνου από τη δράση που ξετυλίγεται στα όνειρα. Τα όνειρα μοιάζουν πολύ με αναμνήσεις: περιέχουν ελευθερία χρόνου, χώρου και δράσης.
Έτσι, και οι δύο υποστάσεις είναι παροδικές και σχετικές πραγματικότητες. Στα όνειρα πιστεύουμε πως βρισκόμαστε στην πραγματικότητα – όσο παράδοξη κι αν φαίνεται σε σχέση με τον ξύπνο. Στον ξύπνο επίσης πιστεύουμε ακόμα πιο ακλόνητα πως βρισκόμαστε στην πραγματικότητα – όσους περιορισμούς, όσες ψευδαισθήσεις και αυταπάτες κι αν συναντάμε.
Για τον Śaṅkara, οι δύο είναι μάλλον ιδιαιτερότητες vīśeṣa παρά θεμελιακές διαφορετικότητες bheda (Upadeśa sāhasrī του Śaṅkara 12.10, 15.22-24, 17.24). Ξύπνος είναι απλουστευμένα όσα βλέπουμε κι εμπειρώμαστε εξωτερικά στην υλική πραγματικότητα. Όνειρα όσα θυμόμαστε κι εμπειρώμαστε στον ύπνο με όνειρα. Και οι δυο αυτές εμπειρίες απουσιάζουν παντελώς από τον βαθύ ύπνο. Εδώ υπάρχει μόνο μάζα συνειδησίας κι ευδαιμονίας. Μα κι αυτή είναι παροδική, παρότι όμοια με τη μακαριότητα ānanda της Τουρίγια, η οποία είναι η ενότητα του Εαυτού Άτμαν με το Απόλυτο Μπράχμαν. Αυτή η Τουρίγια μένει πάντοτε, αμετάβλητη στην αιωνιότητα, δίχως αρχή και τέλος (Σχόλια στις παρατηρήσεις του Gauḍapāda στη Māṇḍukya Up. 4.88-89).
Βιβλιογραφία
- Fort A. 1990 The Self and its States, Delhi, M. Benarsidass
- James Wm. 1902, Varieties of Religious Experience (The Gifford Lectures), New York, Longman’s, Green & Co.)
- Mann R. 1984 The Light of Consciousness, Albany, SUNY Press.
- Ornstein R. 1971, The Nature of Human Consciousness, San Francisco, Freeman & Co.
- Ouspensky P. D. 1950 In Search of the Miraculous, London, NY, Routledge & Kegan Paul. (Υπάρχει και σε ελληνική μετάφραση, σε 2 εκδόσεις – Πύρινος Κόσμος και Σοφία Άντζακα.)
- Sharma A, 2004 Sleep as a State of Consciousness, Albany, N.Y, SUNY Press.
- Strange J. 1978 στο The Stream of Consciousness, Επιμ. Pope K.S. & Singer J, New York,Plenum Press.
Δημοσιεύσεις του Νικόλα Καζάνα στα ΙΝΔΙΚΑ:
Βεδάν-τα και Καταστάσεις Συνειδησίας, ΙΝΔΙΚΑ 2025
Βεδάν-τα και μέθοδος, ΙΝΔΙΚΑ 2024
Μονισμός και Δυϊσμός, ΙΝΔΙΚΑ 2024
Οι Διάλογοι του Πλάτωνα και οι Ουπανισάδες, ΙΝΔΙΚΑ 2023
Vedic and Greek Aorists, INDIKA 2023
Ύμνος της Δημιουργίας (nāsadīya sūkta) από τον Ṛg Veda 10.129, ΙΝΔΙΚΑ 2023
RENAISSANCES: GREEK & INDIC CONTRIBUTIONS, INDIKA 2014