ΑΡΘΡΑ

Είναι η ινδική σκέψη πεσιμιστική;

Του Γιώργου Αμάραντου*

(Προδημοσίευση από το βιβλίο του Γ. Αμάραντου «Malum και dolor: Η μεγάλη Βίβλος του κακού και του πόνου. Μια πολυεστιακή μελέτη» που θα κυκλοφορήσει προσεχώς).

Ένα από τα αξιοπαρατήρητα δεδομένα του οριενταλιστικού εγχειρήματος, του μεθοδικού δηλαδή έργου εντοπισμού, πρόσληψης και αξιολόγησης ανατολικής προέλευσης πολιτισμικών αγαθών από τη δυτική επιστήμη και διανόηση, είναι και η συχνά εμφανιζόμενη υπαγωγή όχι μόνο επιμέρους ινδικών δογμάτων αλλά και σύνολης της ινδικής σκέψης υπό την ρουμπρίκα «πεσιμισμός». Ο διάσημος θεολόγος, γιατρός και ανθρωπιστής Αλβέρτος Σβάιτσερ (1875-1965), ένας στοχαστής και συγγραφέας μεγάλης επίδρασης και σημαντικότητας στην εποχή του, το 1935 στο βιβλίο του «Η κοσμοθεωρία των Ινδών διανοητών»
(“Die Weltanschauung der indischen Denker”) είχε συνοψίσει ιδεοτυπικά την παραπάνω τοποθέτηση: από την πρώτη κιόλας σελίδα του πονήματός του αναφερόμενος στην ινδική σκέψη, μια σκέψη «διαμορφωμένη τελείως διαφορετικά σε σχέση με τη δική μας», υποστήριζε πως αυτή αντιπροσωπεύει την «ιδέα της άρνησης του κόσμου και της ζωής» (“die Idee der Welt- und Lebensverneinung”). Και αποσαφηνίζε πως

λέγοντας «άρνηση του κόσμου και της ζωής» εννοούμε την τάση του ανθρώπου ο οποίος αντικρίζοντας
την ζωή όπως την συνειδητοποιεί στο ίδιο του το είναι και όπως την αντιλαμβάνεται στο σύμπαν, την
εκτιμά απογυμνωμένη νοήματος και πλήρη πόνου· έτσι, οδηγείται στην εκμηδένιση της θέλησης για
ζωή και στην απάρνηση κάθε δραστηριότητας, η οποία τείνει να δημιουργήσει καλύτερες συνθήκες
ύπαρξης για τον ίδιο και για τα άλλα πλάσματα. (Schweitzer 1935: 1-2 )

Ο Σβάιτσερ έχει κατ’ αρχάς δίκαιο πως η αρνησίκοσμη ιδέα της αποκοπής και της απόσυρσης από την ανθρώπινη κοινωνία καταλαμβάνει μια σημαντική θέση στα περισσότερα θρησκευτικά συστήματα της Ινδίας· υπάρχει, ωστόσο, μια σειρά από διδασκαλίες όπου αυτή η αντίληψη δεν κάνει την εμφάνισή της. Αρκεί εδώ να υποδείξουμε τις κατευθύνσεις του ταντρισμού και του σακτισμού-για να μην μιλήσουμε για τις «εγκοσμιολατρικές» θεωρίες των Ινδών υλιστών Τσαρβάκα-αλλά και την ιδέα περί «γιόγκα της δράσης» (karma-yoga) στην Μπαγκαβάτ Γκιτά, καθώς και την ενεργοποίηση του Μποντισάτβα, κατά τη μαχαγιανική σύλληψη, προς σωτηρία όλων των ζωντανών όντων. Ιδιαίτερα η βουδιστική ηθική με τη στάση ελέους ενώπιον του πάσχειν και την συμπάθεια προς κάθε μορφή αισθανόμενου όντος είναι ασυμβίβαστη με μια αρνησίκοσμη και αρνησίζωη στάση. Μπορεί βέβαια στον βουδισμό, στην βεδάντα και σε άλλα ρεύματα της ινδικής θρησκευτικότητας η λύτρωση από την σαμσάρα να θεωρείται το ύψιστο ιδεώδες, όμως αυτή επιτυγχάνεται στην πορεία άπειρων επανενσαρκώσεων, όπου οι απείρως πολλές μορφές ύπαρξης του ατόμου διαβαθμίζονται ανάμεσα στην πλήρη αφοσίωση στον παρόντα κόσμο και στην σταδιακή αποκοπή από τα δεσμά του (von Glasenapp 1960: 147-9).

Η θεμελιώδης πεποίθηση που ρίζωσε στη δυτική σκέψη πως οι ινδικές φιλοσοφίες και τα θρησκεύματα αντιπροσωπεύουν πεσιμιστικά κοσμοείδωλα ενισχύθηκε κατά καιρούς από διάφορους παράγοντες και περιστάσεις. Σημαντικό ρόλο είχε διαδραματίσει για ένα διάστημα η μηδενιστική ερμηνεία της νιρβάνα ως απλής αυτοεξάλειψης. Ο Γάλλος ινδολόγος Ροζέ-Πολ Ντρουά έχει αφιερώσει μια ειδική μελέτη στο θέμα της μηδενιστικής πρόσληψης του βουδισμού στην πατρίδα του κατά τον 19 ο αιώνα. Στην Γερμανία κομβικής εξέλιξης ήταν η συσχέτιση της ινδικής σκέψης με την φιλοσοφία του Α. Σοπενχάουερ, του πλέον ινδόφιλου των φιλοσόφων του αιώνα του και πατέρα του φιλοσοφικού πεσιμισμού. Ο ίδιος ομολογούσε την επιρροή που είχε δεχτεί ο στοχασμός του από ινδικές ιδέες θεωρώντας μάλιστα την εξοικείωση μαζί τους προπαρασκευαστικής αξίας για την κατανόηση του συστήματός του (Αμάραντος 2022: 198-203). Βέβαια, ο ίδιος έβρισκε τη φύση των αληθειών, που περιέχονται τόσο στις Ουπανισάδες όσο και στις βουδιστικές σούτρες, βαθιά πεσιμιστική. Αλλά και στο έργο του Φ. Νίτσε, ο οποίος τηρούσε μια εν γένει αμφιθυμική στάση απέναντι στην ινδική πνευματικότητα και τη θεωρούσε μέσα από τη διπλή οπτική μιας θετικής στάσης προς την ζωή και μιας αρνητικής, είναι πολλαπλάσια τα χωρία όπου διαπιστώνεται και κρίνεται μια αρνησίκοσμη τοποθέτηση, είτε αυτή έχει να κάνει με τον ινδουισμό είτε, κυρίως, με τον βουδισμό (Αμάραντος 2022: 372-6). Στη Βρετανία τώρα, η οποία με την «Αναγέννηση της Βεγγάλης» είχε πρωτοστατήσει στην ανάσυρση στην επιφάνεια των θησαυρών της ινδικής πνευματικής παράδοσης, πολλοί βικτωριανοί έδειχναν μεν σαφή προτίμηση προς τον βουδισμό, παρατηρούνταν ωστόσο από αρκετές πλευρές μια επικέντρωση στις αρνητικές πλευρές της διδασκαλίας του Βούδα. Ακόμα κι ένας οξφορδιανός σανσκριτιστής της ολκής ενός Μονιέ Μονιέ-Ουίλιαμς (1819-1899) την χαρακτήριζε ως την πιο νοσηρή μορφή πεσιμισμού, ενώ κάποιος απολογητής του χριστιανικού δόγματος συνδύαζε τις μομφές του πεσιμισμού, της αρνησικοσμίας και του μηδενισμού: « Πρόκειται για πεσιμισμό στην πιο απόλυτη έκφανσή του ο οποίος μάλιστα οδηγεί σε μια παράδοξη άρνηση όλων των ανθρώπινων ενδιαφερόντων και απολαύσεων, σε μια κατάργηση όλων των κοινωνικών δεσμών, προσβλέποντας σε μιαν έσχατη εξάλειψη της ατομικότητας» (Almond 1988: 80-4).

Στα φιλοσοφικά βιβλία των Ινδών εμφανίζεται οπωσδήποτε μια βαθιά έλλειψη ικανοποίησης και ένα αίσθημα άβολης ανησυχίας απέναντι στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Οι σοφοί δάσκαλοι των Ουπανισάδων ήταν οι πρώτοι που συνέλαβαν και διατράνωσαν την ιδέα πως η ζωή όπως την ζουν απερίσκεπτα και ασύνετα οι άνθρωποι είναι μια αδιέξοδη κούρσα τυφλών ενορμήσεων και ακόρεστων επιθυμιών που αναπόφευκτα οδηγεί στη μιζέρια, τόσο στην τωρινή όσο και στις επόμενες ζωές (Chatterjee και Datta 1939: 16). Η διατύπωση λοιπόν της θεωρίας της σαμσάρα ή της επαναγέννησης στην οποία προχώρησαν, όπως έχουμε δει, οι σοφοί αυτοί μοιάζει εκ πρώτης όψεως να είναι ακραιφνώς πεσιμιστική. Η έμφαση στις θλίψεις αυτού του κόσμου φαίνεται μάλιστα κάποτε να αγγίζει μιαν ακραία απαισιοδοξία. Στη Μάιτρι Ουπανισάδα, για παράδειγμα, αφουγκραζόμαστε εκείνους τους «πεσιμιστικούς» τόνους που αργότερα θα γίνουν συνήθεις στον βουδισμό και σε άλλα μεταγενέστερα ρεύματα: σε τούτο το σκιώδες δοκιμαζόμενο από πόνο, αγωνία, απογοήτευση, ασθένεια, γηρατειά και θάνατο σώμα, οι χαρές και οι απολαύσεις στερούνται παντός νοήματος. Πώς μπορεί κανείς σ’ αυτήν την σαμσαρική κατάσταση να απολαύσει την χαρά όταν πάντα είναι καταδικασμένος να επιστρέφει στην αθλιότητα ; (Ι,3) (Gonda 1960,I,209).

Κανένα, ωστόσο, ινδικό σύστημα δεν τερματίζεται με την εικόνα της ζωής ως τραγωδίας. Η δυσαρέσκεια απέναντι στο υπαρκτό, απέναντι στη μιζέρια μιας ζωής εγκλωβισμένης στον αέναο κύκλο των θανάτων και των επαναγεννήσεων, είναι η αναγκαία προϋπόθεση για την ηθική αλλαγή και την πνευματική αφύπνιση. Η ζωή πάνω στη γη είναι το μέσον της αυτοτελείωσης, η σαμσάρα δεν είναι στην ουσία παρά μια διαδοχή πνευματικών ευκαιριών. Αυτός που θα αφυπνιστεί στη γνώση της ενότητας του Παντός και στη συνειδητοποίηση της ουσιαστικής ταυτότητάς μας με το Υπέρτατο θα γνωρίσει την αληθινή μακαριότητα
που είναι η χαρμονή της αυτοκατάκτησης και η αναγωγή μας στο άπειρο (Radhakrishnan 1989,I,146-7).

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο πως στην λογική των Ουπανισάδων ο πεσιμισμός έχει, θα λέγαμε, τον πρώτο λόγο αλλά όχι και τον τελευταίο-αρκεί να υπάρχει οξυδερκής αντίληψη της δυσμενούς ανθρώπινης συνθήκης και βούληση για υπέρβασή της. Τα ίδια όμως ισχύουν σε γενικές γραμμές και γα τα υπόλοιπα ινδικά συστήματα σκέψης που παρέχουν μιαν αρνητική εικόνα της εμπειρικής πραγματικότητας του κόσμου. Τόσο η σάνκια-γιόγκα όσο και ο βουδισμός, για παράδειγμα, επιχειρούν αρχικά να μας συνταράξουν με τις λεπτομερειακές περιγραφές μιας ανθρώπινης ζωής βυθισμένης στον πόνο και στην αθλιότητα. Στην ουσία προβαίνουν σε μια διαγνωστική προσέγγιση της ανθρώπινης κατάστασης που θεωρείται προπαιδευτική για την τελική απαλλαγή από τα δεινά που μας ταλανίζουν: ο ασθενής δεν θα μπορέσει να θεραπευτεί εάν δεν συλλάβει την έκταση και τη σοβαρότητα της νόσου από την οποία πάσχει (Barua 2013: 134-6).

Η σάνκια-γιόγκα (εδώ συνεξετάζονται ως απολύτως συναφή) προχωράει, όπως έχουμε δει, στον ισχυρισμό πως σ’ αυτόν τον κόσμο εμφανίζεται μια υπερτέρηση του πόνου έναντι της χαράς κι ότι ακόμα και οι στιγμές ικανοποίησης είναι ανάμικτες με πόνο ή τείνουν να μετατραπούν σ’ αυτόν· κι όσο κανείς κατακτά μια βαθύτερη ενόραση στην αληθινή φύση των πραγμάτων, τόσο περισσότερο βλέπει όλη την φαινόμενη ύπαρξη βυθισμένη στην οδύνη, όπως βεβαιώνει και ο Πατάντζαλι: « Για τον νου που έχει αποκτήσει την ικανότητα της διάκρισης, όλα είναι οδύνη, στο τέλος ο πόνος συνοδεύει τα πάντα» (Γιόγκα σούτρα, ΙΙ 15). Ωστόσο, η θεραπευτική δομή είναι πάντα και αδιαλείπτως παρούσα ως συμπληρωματική της διαγνωστικής. Από την κραταιότητα και την πανταχού παρουσία του πόνου γεννώνται η ανάγκη και η επιθυμία να καταστούν γνωστά τα μέσα τερματισμού του-και είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο ποια είναι αυτά τόσο για την σάνκια όσο και για τη γιόγκα.

Τούτη η ενότητα-συνέχεια διαγνωστικής και θεραπευτικής δομής απαντά ασφαλώς και στο πιο δυσφημισμένο ως πεσιμιστικό σύστημα ινδικής σκέψης, τον βουδισμό. Η εύκολη και αβασάνιστη επικόλληση της εν λόγω ετικέτας στη διδασκαλία του Βούδα οφείλεται, κατ’ αρχάς, σε μιαν περιορισμένη εννοιολογικά, αυθαίρετη και επιφανειακή ερμηνεία της Πρώτης Ευγενούς Αλήθειας. Εδώ οι ελλιπείς και παραπλανητικές ερμηνείες παίρνουν διάφορες μορφές. Κάποιοι θεωρούν, λόγου χάρη, πως αυτή δηλώνει ότι η ζωή δεν είναι τίποτα άλλο από δυστυχία και πόνος, κάποιοι άλλοι πως η ύπαρξη είναι κενή αξίας και νοήματος, μερικοί ότι τα θεμέλια του σύμπαντος είναι στρεβλά και σαθρά και ορισμένοι, επιστρατεύοντας αυτοί κοινωνιολογικής υφής σκέψη πως μια τέτοια απόφανση είναι απλώς αντανάκλαση των σκληρών βιοτικών συνθηκών της εποχής του Βούδα (Dumoulin 1994: 25-6). Σε κάθε περίπτωση, η Αλήθεια αυτή αποκόπτεται από το τετραμερές σύστημα των βουδικών Αληθειών κι εμφανίζεται μεμονωμένη, όταν μονάχα η τοποθέτησή της στην συνολική δομή καθιστά το λυτρωτικό της δυναμικό εμφανές. Οπωσδήποτε, η πρωταρχική της αξία, καθώς γίνεται κατανοητό από όσα είπαμε παραπάνω, βρίσκεται στο γεγονός πως η υπέρβαση του πόνου απαιτεί μια πλήρως ρεαλιστική αξιολόγηση της διάχυτης παρουσίας του στην ζωή. Ο Β.Σ. Ραχούλα σημειώνει σχετικά:

Ο βουδισμός δεν είναι ούτε πεσιμιστικός ούτε οπτιμιστικός. Αν είναι κάτι, είναι ρεαλιστικός, δεδομένου
ότι κάνει μια ρεαλιστική θεώρηση της ζωής και του κόσμου. Εξετάζει τα πράγματα αντικειμενικά. Δεν
σας αποκοιμίζει τάζοντάς σας να ζήσετε σ’ έναν παράδεισο γεμάτο μωρίες, ούτε σας προκαλεί τρόμο
και άγχος με κάθε είδους φανταστικές φοβίες και αμαρτίες. Σας λέει με ακρίβεια και αντικειμενικότητα
τι ακριβώς είστε και τι είναι ο κόσμος γύρω σας και σας δείχνει τον δρόμο προς την τέλεια ελευθερία,
τη γαλήνη, την αταραξία και την ευτυχία. (Ραχούλα 1997: 58)

Συνοψίζοντας, και για να το θέσουμε όσο πιο απλά μπορούμε, εάν θα ήταν εφικτό να καταλογίσουμε μια πεσιμιστική οπτική στα ινδικά συστήματα, αυτή αφορά πάντα την αφετηρία, ποτέ την κατάληξη. Ήδη η κερδισμένη αίσθηση πως υπάρχει ένας προσφερόμενος δρόμος που οδηγεί στην αναγέννησή μας σε ένα άλλο ανώτερο είδος ζωής και συνειδητότητας, στην τελική λύτρωση- ε, αυτό δεν είναι βούλιαγμα στην απαισιοδοξία!

Βιβλιογραφία
Almond, Ph. 1988. The British Discovery of Buddhism
Αμάραντος, Γ. 2022. Απόλλων και Κρίσνα, Ελλάδα και Ινδία στη νεότερη ευρωπαϊκή σκέψη και λογοτεχνία, ΕΛΙΝΕΠΑ
Barua, A. 2013. ‘All is Suffering-Reexamining the Logic of “Indian Pessimism”’ στο Barua, A.-Gerhard, M.-
Kossler, M. Understanding Schopenhauer through the prism of Indian culture
Chatterjee,S. και Datta,D. 1939. An Introduction to Indian Philosophy
Dumoulin, H. 1994. Understanding Buddhism
Droit, R.-P. 1997. Le culte du néant
Glasenapp, H. von, 1960. Das Indienbild deutscher Denker
Gonda, J. 1960. Die Religionen Indiens, Band 1
Patanjali, B.S. 1938. Aphorisms of Yoga
Radhakrishnan, S. 1989. Indian Philosophy, Vol. 1
Ραχούλα, Β.Σ. 1997. Τι δίδαξε ο Βούδας
Schweitzer, A. 1935. Die Weltanschauungen der indischen Denker· ελλ. έκδ. Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας, μτφ. Μ. Βερέττας, Ωρόρα, 1994


*Ο  Γιώργος   Αμάραντος  (1956-  ) σπούδασε  φιλολογία  και  φιλοσοφία  σε  Ελλάδα  και  Γερμανία  και  εργάστηκε ως  φιλόλογος  στη  δευτεροβάθμια  δημόσια  εκπαίδευση. Τα  οριενταλιστικά   του  ενδιαφέροντα  από  τις  αρχές της  δεκαετίας  του  ‘80  έχουν  ως  κεντρικό  άξονα  αναφοράς  θεωρητικές  και   πρακτικές-διαλογιστικές   όψεις  της  ινδικής  πνευματικής   παράδοσης.

Δημοσιεύσεις του Γιώργου Αμάραντου στην ΕΛΙΝΕΠΑ:
Βιβλία:
 Απόλλων και Κρίσνα – Ελλάδα και Ινδία στη νεότερη ευρωπαϊκή σκέψη και λογοτεχνία, 2η έκδ. 2022, Αθήνα: Εκδόσεις ΕΛΙΝΕΠΑ. ISBN:  978-618-82624-5-4

Μελέτες και Άρθρα:
«Είναι η ινδική σκέψη πεσιμιστική;» ΙΝΔΙΚΑ 2024
«Σατάν και Μάρα – Το Πρόβλημα του Κακού στη δυτική και στην ινδική σκέψη» ΙΝΔΙΚΑ 2023
«Για μια ανθρωπολογία της εσωτερικής ειρήνευσης – Δύση και Ανατολή “συνομιλούν” για τη γαλήνη της ψυχής» ΙΝΔΙΚΑ 2023
«Η Θεοσοφική Εταιρεία και η περίπτωση Κρισναμούρτι» ΙΝΔΙΚΑ 2022
«Η ζοφερή επικαιρότητα της Ιλιάδας και της Μαχαμπαράτα» ΙΝΔΙΚΑ 2022

** Η φωτογραφία του άρθρου είναι από τις βουδιστικές σπηλιές στο Νασίκ, Μαχαράστρα, Νότια Ινδία (@Dr. Akash D. Gedam).